MRTVO VREME ILI ATREJEVIĆI IZMEĐU ANTIKE I
AVANGARDE
Neda Radulović
Elektra: "U stvari, to nema datuma. Čitavo vreme je
prazno od tvoga nestanka. Mrtvo vreme, koje stoji u mestu, uvek isto. Ni
proslost, ni budućnost, ni sadasnjost, samo pamćenje. Danas je
ta 929d35j čno sedam godina. Ne kaze mi nista taj broj. Trebalo bi, mozda,
otići na grob, ali ja ne znam ni gde je on. Tamo, pod tim kamenom, nema
ničega." [1]
Ovako počinje Orest, "igra za radio" Jovana
Hristića.
I
Jovan Hristić (1933-2002) je bio pesnik, esejista,
pozorisni kritičar i teoretičar, prevodilac, profesor dramatrugije na
beogradskom Fakultetu dramskih umetnosti i vrstan dramski pisac. Međutim,
čak i u onim ne tako brojnim osvrtima na ovaj aspekt njegovog
stavralastva, gotovo po pravilu u prvi plan dolaze njegove drame Čiste
ruke (1960) i Savonarola i njegovi prijatelji (1965). Ostale - Orest (1961),
Sedmorica: kako bismo ih danas čitali (1969) i Terasa (1971) - skoro da se
i ne pominju. Razlozi za to, svakako postoje, ali u njih nećemo ulaziti. Cilj
nam je da posebnu paznju obratimo na Oresta, i to iz vise razloga: pored
reafirmacije ovog vrednog, a danas pomalo zaboravljenog teksta, tu je veza nase
knjizevnosti sa modernim evropskim strujanjima, ali i sa antičkom
knjzevnosću. Takođe se nadamo da ćemo uspeti u nameri da
pokazemo savremenost Hristićevog Oresta, a samim tim i aktuelnost mnogih
pitanja za koja kroz ovu radio-dramu i danas treba traziti odgovore.
Odlučili samo se za vrstu pristupa koja nije neuobičajena, ali nije ni
uvek moguća, iz jednostavnog razloga sto nisu svi dramski pisci ujedno i
kritičari i teoretičari drame. Ali, Hristić je to sve bio, pa
ćemo njegovo delo tumačiti upravo njim samim, tj. onim sto je on o
drami, i to uglavnom o tragediji, pisao u svojim esejima.
II
Orest je objavljen 1961. godine i odmah je dobio
Sterijinu nagradu. Ova je drama, bez obzira na svoje posebnosti, ipak deo
jednog sireg konteksta: tadasnje srpske drame.
Slobodan Selenić je podelio posleratnu srpsku dramu
na tri perioda: prvi se proteze od 1944. do 1956. godine, drugi od 1956. do
1965, dok treći period počinje pojavom Aleksandra Popovića 1965.
godine i zavrsava se u vreme kada je Selenić pisao svoj tekst, krajem
sedamdesetih. [2] Dok je, prema Seleniću, prvi period bio u znaku ratnih
tema i preokupacija i potpuno odsečen od savremenih svetskih desavanja [3]
, drugi, kome Hristić pripada, neuporedivo je bogatiji i po broju autora i
po kvalitetu dela. [4] U ovom periodu Selenić razlikuje dve grupe pisaca,
tj. dva osnovna pravca. U prvoj grupi su oni koji, i pored različitih
inovacija, ipak ostaju verni osnovnim konvencijama realističkog izraza.
Zanimljivo je da je drugi pravac vremenski paralelan s prvim, međutim,
njega sačinjavaju "komadi prevashodno intelektualnih nastojanja". [5]
Misaone drame ovog pravca često koriste mit i time prosiruju ugao gledanja
na stvarnost. One prestaju da se interesuju za sudbinu pojedinca i vise ih
interesuje problematika čovekove situacije uopste. Upravo ovoj struji,
pored Miodraga Pavlovića, Velimira Lukića i Borislava Mihajlovića
Mihiza, pripada i Jovan Hristić. [6] Petar Marijanović naziva Jovana
Hristića i Velimira Lukovića neoklasičarima čije je drame,
bez obzira na svojevremeno izvođenje u najeminentnijim pozoristima i značajne
pozorisne nagrade, karakterisao kratkotrajan zivot na repertoarima i brz
"izlazak iz mode" zbog "istrosenosti mitske forme kao okvira za savremeno
dramsko kazivanje". [7] Činjenica je da je Hristić bio tradicionalist
posebne vrste. Sasa Radojčić ga naziva poslednjim klasicistom nase
knjizevnosti i jednim od nasih poslednjih poligrafa "u vreme koje se prepustilo
obećanjima specijalizacije", ističući da je Hristić u
svojim stihovima toliko "obelezen helenstvom, da se ono kod njega moze razumeti
kao izabrani lik tradicije." [8] Smatramo da se ova konotacija moze primeniti i
na Hristićeve drame.
No, Orest nije usamljen ni u sirem kontekstu antičke
i evropske drame. U predgovoru svojoj Elektri, objavljenoj 1968. godine, Danilo
Kis pominje nekih sesnaest ili sedamnaest varijacija teme o Elektri, a gde je
Elektra, tu je svakako i Orest. Kis pominje antičke, postrenesansne i
pisce dvadesetog veka koji se interesuju za prokletstvo porodice Atrida. [9] Po
Vladimiru Stamenkoviću, u periodu u kojem je Hristić pisao drame,
nasi autori korenito raskidaju s različitim oblicima građanskog
pozorista, ali i sa svim vrstama intimne drame. Tu je, takođe, i potpuna
ravnodusnost prema zabavljačkom teatru. [10] Međutim, iako je do
nasih pisca dospeo "talas dramaturskih eksperimenata savremenih pisca iz
stranih knjizevnosti", oni ipak nisu prihvatili tada popularan evropski obrazac
beketovskog i joneskovskog tipa. Vladimir Stamenković smatra da ono sto
nasi pisci preuzimaju od francuskih avangardista jeste njihov pogled na svet, a
da zapravo koriste prosede starijih dramatičara: Zida, Zirodua i Koktoa,
jer upravo oni uz pomoć mitskog progovaraju o apsurdnosti egzistencije u
nasem istorijskom svetu. [11] U svakom slučaju, egzistencijalistička
drama i korisćenje mita u svrhu problematizovanja savremenosti (tu su jos
i Sartr, Kami i Anuj), nisu ostali nepoznati određenom broju srpskih
dramskih pisaca, a među kojima je i Jovan Hristić.
Hristić se 1970. godine odlučio na sakupljanje
i zajedničko objavljivanje svojih drama (ne računajući Terasu,
koja je nastala godinu dana kasnije i u ovakvu zamisao se i prirodno ne uklapa
s obzirom da obrađuje modrenu tematiku). Četiri njegove tadasnje
drame dobile su naziv Četri apokrifa. Čiste ruke, Orest i Sedmorica
su drame sa mitskom sadrzinom, dok je Savonarola, uslovno rečeno,
istorijska drama. Pravilno je primećeno da je ovakav zajednički
naslov zapravo vid autorovog odnosa prema sopstvenom stvaralastvu. [12] Po Mari
Frajnd, reč "apokrif" ukazuje na dve vazne odrednice Hristićevih
drama: s jedne strane, tu je nagovestaj da postoje "kanonski originali" ovih
drama, a sa druge opomena da u tim apokrifnim varijacijama mozemo
očekivati veoma lična tumačenja. Međutim, bez obzira na
fabularno neuklapanje Savonarole (koja u svojoj osnovi ima jednu renesansnu
priču) u ovoj celini, Marta Frajnd tvrdi da je Hristićeva inspiracija
uvek izrazito antička i da je upravo to ono sto njegovom dramskom
stvaralastvu daje opravdan utisak doslednosti i kontinuiteta. [13]
III
Ono sto Oresta izdvaja iz korpusa ovih drama, bez obzira
na svojevremeno izvođenje na sceni, jeste to sto je u pitanju radio-drama.
Radio-drama je u Hristićevo vreme bila mlada dramska
vrsta (1929. godine emitovana je prva originalana radio-drama Igra sa
opasnosću Herberta Hjuza). Lekcija Bogdana Jovanovića, emitovana
1954, smatra se za nasu prvu originalnu radio-dramu, iako su adaptirani
tekstovi izvođeni jos od 1929. godine kada je osnovan Radio Beograd. [14]
Za razliku od drugog talasa nase radio-drame, kada se ona okreće
radiofoničnosti kao specifičnosti svog medija i kada sebe pronalazi u
tzv. dokumenarnosti, u prvom talasu, koji je trajao skoro dvadeset godina,
akcenat je na tekstu, tačnije dramskoj reči, sto znači da je
prednost imao tip kamerne drame. [15] Ovde, naravno, ne treba smetnuti s uma da
"radio-drama nije tekst, nego je njegov "tekst" snimljena traka." [16]
Radio-drama je tada bila sredstvo za izrazavanje avangardnih stremljenja.
Ukazivano je na vezu poetike radio-drame i ruske pozorisne avangarde s
početka veka. [17] Futuristički pokret je mozda prvi anticipirao ovu
dramsku vrstu i uvideo njen značaj i mogućnosti. Italijanski
futurista Filipo Tomazo Marineti je u svom manifestu Radiofonsko pozoriste
(1933.) izrekao niz prednosti radija kao medija: "Radio će biti: nova
umetnost koja započinje tamo gde prestaje pozoriste, kinematograf i
pripovedanje: bezmerno uvećanje prostora; scena koja se vise ne vidi i ne
uokviruje, postaje univerzalna i kosmička; sinteza simultanih radnji."
Avangardnost ovakve forme verovatno se najbolje vidi u njenoj unutrasnjoj
protivrečnosti. Na prvi pogled, čini se da imamo posla sa
prilično ograničenom dramskom formom, kojoj nedostaje vizuelni
element. Ta činjenica je dugo vremena shvatana kao mana. Smatralo se da
samo akustička recepcija, na koju je radio-drama osuđena, umanjuje
izrazajnu mogućnost radnje. Međutim, zatvorenost i svedenost ovog
medija upravo su njegova prednost u poređenju sa pozoristem ili filmom,
jer bas ovde recipijent ima izrazito aktivnu ulogu u kreiranju ukupnog
dozivljaja dela. Po rečima Nede Depolo - "činjenica je da intimna replika
nikad ne moze biti izgovorena u pozoristu". [18] Upravo je na radiju
moguće ostvariti najveće nijansiranje govora. Ipak, glavna prednost
radija je sto dopire do velikog broja ljudi. Pomenuta unutrasnja
protivrečnost radio-drame je i u tome sto je ona u isto vreme i kamerna i
masovna. Ona je i "teatar za uho" [19] , ali i "pozoriste u kući" [20] .
Svako pazljivo slusanje/čitanje Oresta zahteva od
nas da se zapitamo kakav je to dramski jezik koristio Jovan Hristić. Po
rečima Danice Srbić, on je i tu uspeo da postigne harmoniju
klasičnog i modernog. Tri su osnovna elementa ovog aspekta Hristićeve
drame: dramaska funkcionalnost jezika, govorni jezik vremena i sredine u kojem
su drame nastale i, najzad, visoko umetnički artikulisan jezik. [21]
Hristić je specifičan i po tome sto je, pored Ljubomira
Simovića, dugo bio jedini srpski moderni dramski pisac čija dela,
pored izrazitih dramskih, imaju i osobene literarne vrednosti, koje se
inače u dramskoj knjizevnosti tumače negativno, kao vrsta prepreke
ostvarivanju pozorisnog efekta. Ali, upravo su ovakvi kvaliteti obezbedili
umetnički zivot njegovih tekstova i nezavisno od izvođenja. [22]
IV
Hristićevim dramama zajedničko je istrazivanje
tragičnog u nasem vremenu. U svojim esejima on se prve¬nstveno bavio problemima
tragedije i tragičnog, ograđujući se od pojma "tragičnog"
kao neke metafizičke sustine koja je podjednako prisutna u svim
tragedijama. Prevashodno su ga zanimala sredstva kojima su se dramski pisci
koristili da bi napisali ono sto će kasnije smatrati tragedijom.
Većina kritičara se slaze u tome da tragedije u modemoj drami ne samo
da nema, nego da nije ni moguća. [23] "Nakon smrti Boga i
`pomračenja` Čoveka, tragično kao da se doista razvelo od
tragedije", smatra Zoran Stojanović. Pitanje je gde bi ga nakon toga
trebalo traziti: da li u Istoriji ili opet u sferi imaiginarnog, na potpuno
neočekivanom mestu u farsi i parodiji. [24] Ili, pak, u drami groteske i
apsurda, ako grotesku shvatimo kao montazu disparatnih elemenata, a apsurd, po
ugledu na Joneska, kao "ono sto ne poseduje svrhu ili krajnji cilj". [25]
Selenić tvrdi da je upravo Orest tragedija koja se jos jednom pretvara u
grotesku. [26] Hristić smatra da kada govorimo o tragediji pravo pitanje
ne glasi: sta je tragedija, nego gde ona počinje, tačnije u kom
trenutku i na koji način jedna situacija postaje ono sto zovemo
tragedijom? Problem sa dramama koje su smatrane tragedijama jeste to sto nisu
postavljale prava pitanja. U tragedijama nalazimo mnogo vise od proste
priče o zločinu i kazni. Tragedija mora biti takva da u njoj jedna
situacija postaje problem, a ona to postaje kada je vidimo iz različitih
uglova. [27]
Razliku izmedu tragedije i drame ili melodrame, Albert
Kami vidi u sledećem: "Snage koje se sukobljavaju u tragediji podjednako
su pravične, i podjednako razumne. U melodrami ili drami, naprotiv, samo
je jedna od njih pravična. Drugim rečima, tragedija je dvosmislena,
drama pojedno¬stavljena. U prvoj, svaka snaga je istovremeno dobra i zla. U
drugoj, jedna je dobro, druga zlo..." [28] Jedna od osnovnih karakteristika
tragedija, smatra Hristić, jeste da dopiru do krajnjih granica sveta. Jer,
tragedija je u osnovi duboko subverzivna umetnost zato sto dovodi u pitanje ono
sto se smatra apsolutno izvesnim. Hristić zapaza da u momentu odvajanja
tragedija od melodramske osnove, one postaju lak plen za filozofe. Postaju
isključivo intelektualne drame i drame za čitanje. Hristić
nalazi da je ova transformacija pogubna, jer tragedije su potpuni pozorisni a
ne samo lite¬rarni fenomen. [29] One su umetnost sazimanja, umetnost visokog
pritiska, "zato sto bez njih ne mozemo da razmisljamo o onome sta smo". [30]
Analizirajući Hristićeve "apokrife", [31] Marta
Frajnd je primetila: "Sve one (drame) izrazavaju ironičnu, antiherojsku,
na izvestan način umanjenu sliku sveta u kojoj je čovek samo
čovek i bas zato dospeva u tragične situacije koje će pokazati
svu slozenost njegovog psiholoskog mehanizma. Ako se čovek u tim
situacijama i ne ponasa kao heroj, kao ličnost antičke ili renesansne
tragedije, dubina i neresivost njegovog problema - kako se postaviti prema
svetu oko sebe - mogu u gledaocu (odnosno čitaocu) izazvati dublje
osećanje sazaljenja i straha nego sto bi to mogla neka herojska
interpretacija iste teme." [32] U zaključku svog teksta Marta Frajnd
dodaje: "Sukob izmedu jedinke i situacije koje su stvorile jedinke okupljene u
zajednicu predstavlja za Hristića stalni tragični problem
čovekovog bitisanja, pro¬blem koji on osvetljava na razne načine u
svojim dramama." [33]
Glavni problem Oresta je problem osvete. Osveta na kraju
neće biti izvrsena i u tome je Hristićeva radikalna izmena fabule.
Međutim njegovo veliko umeće je u načinu kako do takvog kraja
dolazi. Jedan od osnovnih ciljeva ove drame je umanjivanje tragičnog,
herojskog elementa, u korist onog svakodnevnog i realnog, lisenog patetike.
Hristić to postize na dva načina i time priprema teren za
antikata¬strofu. Prvi postupak zasniva se na onome o čemu se govori:
obični, svakodnevni ljudski postupci (namestanje postelje, doručak,
pranje sudova, kupanje). Drugi postupak je način na koji se o nečemu
govori, koji se realizuje u dva vida: jedan je svođenje verbalnog izraza
drame na kratke i jednostavne rečenice, dok je u drugom po sredi
ćutanje, pauze. One umanjuju patos bas zato sto se javljaju u momentu
njegove napetosti i time ga razbijaju, svode na propisanu meru. Ovde treba
pomenuti jos jedan, čisto formalni, verbalni postupak - postupak
kontrastiranja suprotno usmerenih i obojenih replika, jedno stalno prelazenje
iz patosa u svakodnevno. [34]
"Orest: Ja sam Orest, sin Agamemnonov. Ko moze da me ne
pusti?
Pilad: Strazar." [35]
Ovakvim sredstvima se polako, ali sigurno postize potpuno
izvrtanje mitskih vrednosti. Međutim, antikatastro¬fa je najubedljivija
zbog doslednog pretvaranja ličnosti drame u antiheroje. Tome doprinosi i
izvesna uravnotezenost vre¬mena koje je u drami posvećeno osvetnicima sa
onim koje je posvećeno zločincima. Ono sto je ostalo od Klitemnestre
i Egista pomaze nam da uvidimo neminovnost Orestove odluke da ih ne pogubi. On
shvata da je vreme najbolji osvetnik i da bi osveta bila besmislen, suvisan i
hirovit čin. U antici je vreme samo učvrsćivalo odluku, zelja za
osvetom bila je sve jača. U Hristićevoj drami, vreme razjeda, nagriza
sve odluke, ali i sva sećanja, i time nepovratno oslabljuje osvetu.
Predstavlja nam svet u kojem Duznost biva zame¬njena Navikom. Jos jedan od
razloga zbog kojih Orest ne ubija, Marta Frajnd nalazi u nagovestaju sudbine
koja bi mozda njega i Elektru dočekala za sedam godina. [36] Orest ne zeli
da postane nalik Klitemnestri i Egistu. Iako mozda u momentu njegova odluka
ostavlja gorčinu u ustima, njego¬vim postupkom prekinut je lanac
zločina i osvete, čime Orest ipak uspeva da izmeni mnogo toga. Za
početak, on ukida pojavljivanje Erinija. On sprečava novi
zločin. Pilad je taj koji mu pomaze da to shvati: "Osveta je lepa ideja,
ali ubistvo je strasna stvar." [37] Vidljiva je Hristićeva zelja da
prevagu odnesu racionalni elementi, [38] iako sugerise i mogućnost
idealnog resenja koje ponekad nema uporista u realnosti. Ovim se ovlas dodiruje
problem angazovanosti literature. Vladimir Stamenković smatra da je drama
Hristićevog vremena angazovana na sustinski način i u potpunosti
udaljena od bilo kakvog flerta sa dnevnom temom. [39] Hristić preko
mitskog stize do univerzalnog i upravo nam je zbog toga tako blizak. [40]
Orest je, tvrdi Zoran Glusčević, izgrađen
u dimenziji subjektivnog odnosa prema nečemu odigranom. Reč
"pamćenje" "tehnički" je ključ ove drame. [41] Elektra već
na početku kaze: "Ja zivim u svome pamćenju." [42] Drama teče i
na kraju se sve opet vraća na tu temu - Orest: "Ja vas mrzim u svome
pamćenju, ali gde postoji sve to?" [43] Bez obzira sto je Elektra ta koju
pokreće ljubav prema ocu ("Ljubav pamti čitav zivot, mrznja samo
jedan čin." [44] ), a Oresta mrznja prema ubicama, oboje su ipak
uhvaćeni u zamku sećanja. Ona u isto vreme ne samo da sprečava
osvetu nego i povratak stvarnosti. [45] Elektra: "Na zalost, u pamćenju se
moze ziveti, ali se ono ne moze naći u zivotu." [46]
Dramaturgija Hristićevog Oresta po mnogim
karakteristikama mozda je najbliza Čehovljevoj dramaturgiji, i to onakvoj
kakvom je sam Hristić shvata. Govoreći o antičkim tragedijama,
Hristić horove smatra pogledom "od dole", dok su bogovi pogled "od gore".
U Čehovljevoj drami situacija je izmenjena. Njegovi simboli su, kako
Hristić navodi, jedan pogled "od gore", dok pogled "od dole" mozemo na}i u
upadicama i komentarima sporednih ličnosti. Ova dva pogleda nam
omogućavaju da osnovnu situaciju vidimo pod ukrstenim svetlima. Čehov
je pisac koji potencira stalno prisustvo drugih zivota na pozornici. "Ono sto
'prepoznaje¬m' u Čehovljevim dramama nisu oblici zivota - koje nam moze
prikazati bilo koja realistička drama ili bilo koji real¬istički
roman - ve} neki osnovni mehanizmi zivota i neki osnovni odnosi u zivotu". [47]
Hristić dodaje: "On kao da zbi¬vanja od kojih su načinjene
klasične drame vraća u sredinu iz koje su ona izdvojena, i u takvim
trenucima osećanje pre¬poznavanja moglo bi se po intenzitetu meriti sa
osećanjima sazaljenja i straha..." [48]
Analizirajući Čehovljevu dramu Visnjik,
Hristić se zadrzava na zvuku koji se javlja na kraju drame i kaze: "Taj
zvuk je simbol, i to jedan od najslozenijih, ako ne i najslozeniji, u
Čehovljevim dramama." [49] I u Orestu imamo jedan nametljivi zvuk. U
pitanju je Egistovo "sljapkanje bosih nogu po kamenom podu". Simbol ili ne,
ovaj zvuk je svakako bitan lajtmotiv, iako se ne moze smatrati pogledom "od
gore". I on je isto pogled "od dole", kao i komentari Devojke, Elektrine
druzbenice. Devojčin zivot je onaj Čehovljev "drugi zivot". Tako kod
Hristića imamo dva pogleda "od dole" koja se ukrstaju i mesaju. Svi izbori
i sva resenja su upravo "dole", u sferi Čoveka, i na njemu je da sam o
sebi odlučuje. A kad jednom odluči i jednom izabere, mora ziveti sa
posledicama tog izbora. Mora naučiti kako da se nosi sa "mrtvim vremenom".
"Elektra: To je samo ono sto zovemo zivotom. Treba umeti podneti ga kada
počne da nam se plete u noge." [50]
Hristić je daleko od toga da daje eksplicitne pouke
i sugerise utvrđene zaključke. Jer, kao sto se ni apokrif ne moze
svesti na jedno heterodoksno učenje (jer apokrif nije isto sto i kanonski
tekst), tako ni Hristićevog Oresta ne mozemo svesti na samo jedno
značenje.
Literatura:
1. Depolo, Neda: Gornji bezdan zvuka, tekstove Nede
Depolo i priloge posvećene njenom stvaralastvu priredio i predgovor
napisao Đorđe Malavrazić, Radio-televizija Srbije, Radio
Beograd, 1999.
2. Frajnd, Marta: "Apokrif Jovana Hristića",
Knjizevna istorija, Beograd, broj 14, 1971.
3. Glusčević, Zoran: "Jovan Hristić:
Orest", Srpska drama, priredio Rasko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966.
4. Hristić, Jovan: O tragediji: deset eseja, Filip
Visnjić, Beograd, 1998.
5. Hristić, Jovan: "Orest", Radio i TV Drama,
priredio Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987.
6. Jovanović, Rasko V: "Predgovor", Srpska drama,
priredio Rasko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966.
7. Kami, Alber: "O budućnosti tragedije", Teorija
tragedije, priredio Zoran Stojanović, Nolit, Beograd, 1984.
8. Kis, Danilo: Eletra, Gradac, Čačak, 1992.
9. Kis, Danilo: "O Eletri", Elektra, istog autora,
Gradac, Čačak, 1992.
10. Lazić, Radoslav: Svet rezije: u traganju za
estetikom rezije, Protemej, Novi Sad, 1992.
11. Marjanović, Petar: "Dva neoklasična
dramatičara", Srpski dramski pisci XX stoleća, Matica srpska i
Akademija umetnosti, Novi Sad, Fakultet dramskih umetnosti, Beograd, 1997.
12. Popović, Vasilije: "Radio-drama", Radio i TV
drama, priredio Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987.
13. Radojčić, Sasa: "Jovan Hristić,
pesnik", Sabrane pesme, SKZ, Beograd, 2002.
14. Selenić, Slobodan: "Savremena srpska drama",
Antologija savremene srpske drame, SKZ, Beograd, 1977.
15. Srbić, Danica: "Drame Jovana Hristića",
Savremenik, 12. sveska, Beograd, 1983.
16. Stamenković, Vladimir: "Jovan Hristić:
Čiste ruke", Srpska drama, priredio Rasko V. Jovanović, Nolit,
Beograd, 1966.
17. Stamenković, Vladimir: "Predgovor", Savremena
drama I, priredio Vladimir Stamenković, Nolit, Beograd, 1987.
18. Stojanović, Zoran: "Pitanje tragedije", Teorija
tragedije, priredio Zoran Stojanović, Nolit, Beograd, 1984.
[1] J. Hristić: ¬¬"Orest", Radio i TV drama,
priredio Vasilije Popović, Nolit, Beograd, str. 119.
[2] S. Selenić: "Savremena srpska drama", Antologija
savremene srpske drame, SKZ, Beograd, 1977, str. VIII
[3] Ibid, str. XVIII
[4] Ibid, str. XXI
[5] Ibid, str. XXVIII
[6] Ibid, str. XXVIII
[7] P. Marijanović: "Dva neoklasična
dramatičara", Srpski dramski pisci XX stoleća, Matica srpska i
Akademija umetnosti, Novi Sad; Fakultet dramskih umetnosti, Beograd, 1997, str.
184.
[8] "Klasično se ne određuje tek dominacijom
antike na tematsko-motivskom planu, već usmeravanjem na trajnu kulturnu
vrednost sa jedne, i uverenjem da je umetnost mesto skalda, sa druge strane."
S. Radojčić: "Jovan Hristić, pesnik", Sabrane pesme, Rad,
Beograd, 2002, str. 97.
[9] D. Kis: Elektra, Gradac, Čačak, 1992, str.
40.
[10] V. Stamenković: "Predgovor", Savremena drama I,
priredio Vladimir Stamenković, Nolit, Beograd, 1987, str.6.
[11] R. V. Jovanović: "Predgovor", Srpska drama,
priredio Rasko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966, str. 11.
[12] D. Srbić: "Drame Jovana Hristića",
Savremenik, Beograd, 12. sveska, decembar 1983, str. 554.
[13] M. Frajnd: "Apokrifi Jovana Hristića",
Knjizevna istorija, Beograd, broj 14, 1871, str. 339.
[14] V. Ppović: "Radio-drama", Radio i TV drama,
priredio Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 7-8.
[15] Ibid, str. 16-17.
[16] N. Depolo: Gornji bezdan zvuka, tekstove Nede Depolo
i priloge posvećene njenom stvaralastvu priredio i predgovor napisao
Đorđe Malavrazić, Radio-televizija Srbije, Radio Beograd, 1999,
str. 55.
[17] R. Lazić: Svet rezije: u traganju za estetikom
rezije, Prometej, Novi Sad, 1992, str.329.
[18] N. Depolo: Gornji bezdan zvuka, Radio-televizija
Srbije, Radio Beograd, 1999, str. 49.
[19] R. Lazić: Svet rezije: u traganju za estetikom
rezije, Prometej, Novi Sad, 1992, str. 25.
[20] N. Depolo: Gornji bezdan zvuka, Radio-televizija
Srbije, Radio Beograd, 1999, str. 42.
[21] D. Srbić: "Drame Jovana Hristića",
Savremenik, Beograd, 12. sveska, decembar 1983, str. 558-559.
[22] Ibid, str. 554-555.
[23] D. Srbić. "Drame Jovana Hristića",
Savremenik, Beograd, 12. sveska, decembar 1983, str. 557.
[24] J. Hristić: O tragediji: deset eseja, Filip
Visnjić, Beograd, 1998, str. 4-6.
[25] Z. Stojanović: "Pitanje tragedije", Teorija
tragedije, priredio Zoran Stojanović, Nolit, Beograd, 1984, str. 22.
[26] V. Stamenković: "Predgovor", Savremena drama I,
priredio Vladimir Stamenković, Nolit, Beograd, 1987, str. 6.
[27] S. Selenić: "Savremena srpska drama",
Antologija savremene srpske drame, Beograd, 1987, str. XLV
[28] J. Hristić: 0 tragediji: deset eseja, Filip
Visnjić, Beograd,1996, str. 116, 118, 127.
[29] A. Kami: "0 budućnosti tragedije", Teorija
tragedije, priredio Zoran Stojanović, Nolit, Beograd, 1984, str. 268.
[30] J. Hristić: 0 tragediji: deset eseja, Filip
Visnjić, Beograd, 1998, str. 130, 148, 157, 159
[31] Ibid, str.190.
[32] M. Frajnd: "Apokrif Jovana Hristića", Knjizevna
istorija, Beograd, broj 14, 1971, str. 343.
[33] Ibid. str. 356.
[34] Ibid, str. 347-348.
[35] J. Hristić: "Orest", Radio i TV Drama, priredio
Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 126.
[36] M.Frajnd: "Apokrif Jovana Hristića", Knjizevna
istorija, Beograd, broj 14, 1971, str. 348, 350, 351.
[37] J. Hristić: "Orest", Radio i TV Drama, priredio
Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 128.
[38] V. Stamenković: "Jovan Hristić:Čiste
ruke", Srpska drama, priredio Rajko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966,
str. 458.
[39] V. Stamenković: "Predgovor", Savremena drama I,
priredio Vladimir Stamenković, Nolit, Beograd, 1987, str. II
[40] M. Frajnd: "Apokrif Jovana Htistića", Knjizevna
istorija, Beograd, broj 14, 1971, str. 356.
[41] Z. Glusčević: "Jovan Hrisrić: Orest",
Srpska drama, priredio Rasko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966, str. 440.
[42] J. Htistić: "Orest", Radio i TV Drama, priredio
Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 122.
[43] Ibid, str. 144.
[44] Ibid, str. 142.
[45] Z. Glusčević: "Jovan Hrisrić: Orest",
Srpska drama, priredio Rasko V. Jovanović, Nolit, Beograd, 1966, srt. 462.
[46] J. Hristić: "Orest", Radio i TV Drama, priredio
Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 144.
[47] J. Hristić: 0 tragediji: deset eseja, Filip
Visnjić, Beograd, 1998, str. 128, 168, 171, 172, 176.
[48] Ibid, str.177.
[49] Ibid, str.167.
[50] J. Hristić: "Orest", Radio i TV Drama, priredio
Vasilije Popović, Nolit, Beograd, 1987, str. 141.
