ΕΛΕΝΗ: Η ΛΗΘΗ ΜΙΑΣ Θ 434c21e 17;ΟΤΗΤΑΣ

Πριν περάσουμε στο βασικό θέμα αυτής της μελέτης, που είναι ο λόγος των αντικρουόμενων αναπαραστάσεων της Ελένης στην Τέχνη (ποιητικό λόγο, ζωγραφική, γλυπτική) κρίνεται σκόπιμη μια μικρή αναφορά στους μύθους που σχετίζονται με την Ελένη. Η εισαγωγή αυτή θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε για ποιoν λόγο η Ελένη θεωρήθηκε, και κατά συνέπεια απεικονίσθηκε, άλλοτε ως μοιχαλίδα και άλλοτε ως θεότητα.

Οι περισσότεροι μυθολογικοί χαρακτήρες της Αρχαίας Ελλάδας φαίνεται ότι έχουν σταθερή προσωπικότητα, κάτι που διαφαίνεται στις αναφορές τους από διάφορους αρχαίους συγγραφείς. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει για την Ελένη. Όσο περισσότερο διαβάζει κάποιος για την Ελένη, τόσο περισσότερο νοιώθει τη σύγκρουση για την πραγματική της φύση.

Είναι γνωστή για αυτή της την απαγωγή, που απετέλεσε σύμφωνα με τα Ομηρικά Έπη, την αιτία του Τρωικού πολέμου.

(Εικόνα 1) Σύμφωνα με μιαν άλλη παραλλαγή γεννήθηκαν δύο δίδυμα αβγά, από το ένα γεννήθηκαν οι Διόσκουροι και από το άλλο η Ελένη και η Κλυταιμνήστρα. Η δεύτερη εκδοχή για την γέννηση της Ελένης την θέλει κόρη της Νέμεσης και του Δία. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή, ο Δίας καταδίωκε με ερωτικούς σκοπούς την Νέμεση, η οποία για να τον αποφύγει μεταμορφώθηκε σε χήνα, τότε ο Δίας μεταμορφώθηκε σε κύκνο και ενώθηκε μαζί της. Ο μύθος αυτός ερμηνεύει ταυτόχρονα και το επίθετο της Ελένης «ραμνούσις», γιατί κατά τον Καλλίμαχο, ο Δίας ενώθηκε με την Νέμεση στον Ραμνούντα, όπου υπάρχει και ο γνωστός ναός της Νέμεσης. Η τρίτη τέλος εκδοχή, διατυπωμένη από τον Ησίοδο, θέλει την Ελένη κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος.

v    

δεκαπέντε και ο Θησέας πολύ μεγαλύτερος της. Κατά τον Παυσανία πάντως, ο Θησέας έκανε γυναίκα του την Ελένη σε ιερό της Αφροδίτης-Νύμφης που βρίσκονταν μεταξύ Τροιζήνας και Ερμιόνης. Σύμφωνα με άλλες πηγές, η ένωση αυτή έγινε σε ιερό της Ειλειθύας στο Άρτος, ενώ ο Οβίδιος, ο Διόδωρος Σικελιώτης και άλλοι υποστηρίζουν ότι η Ελένη γύρισε πίσω στην Σπάρτη παρθένα. Οι περισσότεροι όμως υποστηρίζουν ότι κατά την επιστροφή της στη Σπάρτη, η Ελένη γέννησε μια θυγατέρα, την Ιφιγένεια, την οποία εμπιστεύθηκε στην αδερφή της την Κλυταιμνήστρα, στο Άργος, να της την μεγαλώσει σαν δική της κόρη.

(Staatliche Antikensamlungen,

Υπό την καθοδήγηση της Αφροδίτης, όπως λοιπόν αναφέρεται στην Ιλιάδα, εγκατέλειψε η Ελένη τον Μενέλαο και μια κόρη που είχε από αυτόν , την Ερμιόνη. Έφυγαν δια θαλάσσης, ξεκινώντας από το λιμάνι της Λακεδαιμόνος, ή κατ’ άλλους του Άργους. Η Ίρις έφερε την είδηση της απαγωγής στον Μενέλαο, που βρισκόταν στην Κρήτη, προσκεκλημένος του βασιλιά Μίνωα. Αυτός έσπευσε στον αδερφό του Αγαμέμνονα, στις Μυκήνες, και στον Νέστορα, τον γιο του Νηλέως στην Πύλο, και αποφάσισαν να καλέσουν όλους τους πρώην μνηστήρες της Ελένης, υπενθυμίζοντας τους τον όρκο που είχαν δώσει. Έτσι, σύμφωνα με τον μύθο, έγινε η αρχή της εκστρατείας των Αχαιών κατά της Τροίας. Για το αν και πως τελικά η Ελένη έφτασε στην Τροία, οι αρχαίοι συγγραφείς δεν φαίνεται να συμφωνούν. Άλλοι υποστηρίζουν ότι μια καταιγίδα σταλμένη από την Ήρα, ανάγκασε τον Πάρι και την Ελένη να προσορμιστούν στην Σιδώνα και κατόπιν να μεταβούν στο Ίλιον. Ο Απολλόδωρος υποστηρίζει ότι ο Πάρις αναγκάστηκε να καταφύγει στην Φοινίκη και όχι στην Κύπρο. Κατά άλλους, η Ελένη παρέμεινε στην Αίγυπτο, φιλοξενούμενη του Πρωτέα, και ο Πάρις έπλευσε μόνος του στην Τροία. Στις πληροφορίες αυτές έρχεται να προστεθεί εκείνη της Παλινωδίας του Στησίχορου, υιοθετημένη και από τον Ευριπίδη στην τραγωδία του Ελένη , ότι δηλαδή η Ελένη οδηγήθηκε από τον Πάρι στην Αίγυπτο, ο δε Πάρις έφερε στην Τροία ένα ομοίωμά της, ένα «είδωλο» και όχι την ίδια την Ελένη.

Για την παραμονή της Ελένης στα βασιλικά ανάκτορα της Τροίας, μαθαίνουμε από την Ιλιάδα. Εκεί η Ελένη αποτελεί μέρος της οικογένειας του Πριάμου. Ο ίδιος ο Πρίαμος της φέρεται με καλό τρόπο και ο Έκτορας δεν ξεστομίζει κακό λόγο εναντίον της. Η ομορφιά της φαίνεται πως ήταν υπεράνω κάθε φαντασίας, αφού ακόμα και οι γέροντες Τρώες στη σκηνή της «τειχοσκοπίας» δικαιολογούν τις συμφορές που τους βρήκαν εξαιτίας της ομορφιάς αυτής. Είναι βέβαια αξιοπρόσεκτο ότι πουθενά δεν περιγράφονται τα χαρακτηριστικά αυτής της ομορφιάς. Αυτό πιθανά να μας βοηθήσει στον περαιτέρω συλλογισμό μας για το τι ήταν τελικά η Ελένη και για ποιον λόγο αναπαραστάθηκε τόσο αντιφατικά στην Αρχαιότητα.

Ιλιάδα , ο Μενέλαος ετοιμαζόταν να την σκοτώσει, ώσπου εκείνη γύμνωσε το στήθος της για να δεχτεί το θανάσιμο χτύπημα, οπότε εκείνος θαμπώθηκε από την ομορφιά της και την συγχώρεσε. Κατά την Ιλίου Πέρσις η Ελένη μεταφέρθηκε από τον Μενέλαο στα πλοία μαζί με άλλες Τρωαδίτισσες αιχμάλωτες. Σύμφωνα με κάποιες αναπαραστάσεις, η επέμβαση της Αφροδίτης ήταν αυτή που επέτρεψε στην Ελένη να ξανακερδίσει τον Μενέλαο. Σε σχόλια στην Ορέστεια του Ευριπίδη, αναφέρεται ότι όταν ο Μενέλαος οδηγούσε την Ελένη στα πλοία, μετά την άλωση της Τροίας, οι Αχαιοί αγανακτισμένοι από τα δεινά αυτού του πολέμου, θέλησαν να τη λιθοβολήσουν, μόλις όμως αντίκρισαν το πρόσωπό της που ακτινοβολούσε από ομορφιά, άφησαν τους λίθους να πέσουν από τα χέρια τους.

v    

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ

Antonio Canova. Carlsberg Glyptotek

Ο Αλκαίος, ένας Λυρικός ποιητής από τη Μυτιλήνη, δεν φαίνεται να συμπαθεί ιδιαίτερα την Ελένη. Σε ένα από τα ποιήματά του ο Αλκαίος θεωρεί την Ελένη απόλυτα υπεύθυνη για την καταστροφή της Τροίας, «.και αναστάτωσε την καρδιά της Αργίτισσας Ελένης, τρελή από έρωτα για τον Τρώο άνδρα, τον προδότη επισκέπτη, τον ακολούθησε με πλοίο στην θάλασσα, αφήνοντας την εστία της, το παιδί της και τον σύζυγο Η Τροία κατακτήθηκε εξαιτίας αυτής της γυναίκας». Ο Αλκαίος κατηγορεί την Ελένη γιατί παραβίασε το ρόλο της στην Ελληνική κοινωνία, που ήταν η διατήρηση της οικιακής γαλήνης. Πιστεύει ότι η Ελένη ερωτεύθηκε τον Πάρι, χωρίς καμιά Θεϊκή παρέμβαση και άφησε το παιδί και τον άνδρα της. Η ανηθικότητά της αυτή προκάλεσε την καταστροφή της Τροίας. Ο Αλκαίος δεν έχει ανάμικτα συναισθήματα για την Ελένη. Τη θεωρεί σατανική, δαιμόνια, καινό δαιμόνιο, γιατί αποφάσισε να αψηφήσει το καθήκον της, και κάνοντας το έγινε η αιτία ενός πολέμου, που κατέστρεψε την Ελλάδα και την Τροία.

Ο Όμηρος, φαίνεται να έχει μια πιο πολύπλοκη άποψη για την Ελένη. Η Ιλιάδα είναι γεμάτη από αρνητικές αναφορές για την Ελένη. Οποιοδήποτε πρόσωπο την αναφέρει, φαίνεται να τη μέμφεται, και οποτεδήποτε παρουσιάζεται η Ελένη στο έπος, αυτή είναι γεμάτη έπαρση. Κατανοεί πλήρως τις πράξεις της και δείχνει ότι με τη θέληση της άφησε το σύζυγό της για ένα βάρβαρο. Μια λέξη περιγράφει την Ελένη στο έπος αυτό: όνειδος για αυτή, αλλά και ντροπή για όλη την Ελλάδα, που οδηγείται σε δεκαετή πόλεμο εξαιτίας αυτής της γυναίκας.

Στην Οδύσσεια , το σκάνδαλο της Ελένης έχει ξεθυμάνει. Είναι πράξη του παρελθόντος, δεν είναι βέβαια λησμονημένη, αλλά πράξη που δεν έχει πια τη βαρύτητα που είχε στην Ιλιάδα. Σε αυτό το έπος, άλλωστε η Ελένη συνδέεται με την Αφροδίτη, ενώ στην Οδύσσεια με την Παρθένα Άρτεμη. Αυτό σηματοδοτεί και το μετασχηματισμό της Ελένης από μια γυναίκα πάθους σε μια γυναίκα σύζυγο και μητέρα.

Παρόλα αυτά η Ελένη παραμένει και στα δύο έπη πρόσωπο αμφιλεγόμενο. Ακόμα και ο ίδιος ο ποιητής δεν ήταν απόλυτα ξεκάθαρος για την άποψη του για αυτήν. Και μήπως κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου, η Ελένη δεν παντρεύεται τον Πάρι και γίνεται εξέχον μέλος της τοπικής κοινωνίας. Έτσι ακόμα και η πίστη της στους Έλληνες ενέχει ήδη το στοιχείο της προδοσίας για τους Τρώες. Όταν η Ελένη συνομιλεί με τον Τηλέμαχο, προσπαθεί να τον πείσει για την πίστη της στους Έλληνες, εξηγώντας πως δεν πρόδωσε τον Οδυσσέα όταν ήταν μεταμφιεσμένος. Η αναφορά της στη χαρά που ένοιωσε όταν οι Τρωαδίτισσες θρηνούσαν τους νεκρούς συντρόφους τους, ρίχνει ένα μάλλον σατανικό φως στην πίστη της.

Ο Στησίχορος, ένας λυρικός ποιητής από την Σικελία, τροποποίησε την άποψη του για την Ελένη στα ποιήματά του. Στα πρώτα του ποιήματα ο ποιητής περιγράφει μια αναίσχυντη Ελένη. Σύμφωνα όμως με τον Σωκράτη, ο Στησίχορος τυφλώθηκε από την Ελένη, που λατρευόταν ως Θεά από τους Σπαρτιάτες. Τότε αναθεώρησε την άποψή του και συνέθεσε την παλινωδία, που αποκατέστησε την αξιοπρέπεια της Ελένης και την αποκατέστησε στο Πάνθεον των θεών. ¨Έτσι λοιπόν ο ποιητής αμφισβητεί την άποψη του Όμηρου και θεωρεί ότι η Ελένη, ουδέποτε πήγε στην Τροία, αλλά έμεινε στην Αίγυπτο. Στην Τροία ο Πάρις πήρε ένα «είδωλο» της Ελένης. Έτσι λοιπόν αρχικά ο ποιητής συμφωνεί με την Ομηρική άποψη μιας αναίσχυντης γυναίκας, στη συνέχεια τροποποιεί την άποψη του και με την τροποποίηση του μύθου επιχειρεί να επιλύσει τα αμφιλεγόμενα στοιχεία του χαρακτήρα της Ελένης. Εφόσον η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία, δεν ετίθετο θέμα προδοσίας του οικογενειακού θεσμού, και εφόσον η Ελένη, ουδέποτε έγινε ερωμένη του Πάρι, η τιμή των Ελλήνων ανδρών είχε σωθεί.

πολέμου. Στις Τρωάδες, η Ελένη είναι μισητό πρόσωπο. Την μισούν άνδρες, γυναίκες, Έλληνες και Τρώες. Η Κασσάνδρα μιλώντας στην μητέρα της μετά την άλωση της Τροίας, παραδέχεται ότι η Ελένη πήγε με τη θέληση της στην Τροία γιατί ερωτεύθηκε τον Πάρι, και τη θεωρεί υπεύθυνη για την πτώση της Τροίας.

Εικόνα 8. Η απαγωγή της Ελένης. Μελανόμορφο αγγείο. Μουσείο Καλών Τεχνών. Βοστόνη

Θα γίνει μια προσπάθεια συζήτησης της λατρείας της Ελένης ως ηρωίδας στην ιστορική περίοδο, αλλά πρώτα θα ήταν σκόπιμο να αναλύσουμε τον ορισμό της «ηρωίδας» στην αρχαιοελληνική πραγματικότητα. Ενώ είναι εξαιρετικά εύκολο να δώσουμε έναν ορισμό για τον ήρωα, γένους αρσενικού, και να δώσουμε πολλά παραδείγματα για να ενισχύσουμε τον ορισμό μας, δεν είναι τόσο εύκολο να ορίσουμε το θηλυκό ισοδύναμό του. Αν ένα τυπικό παράδειγμα ήρωα είναι ο Αχιλλέας ο οποίος ζει μια μικρή δοξασμένη ζωή, ποιο είναι το θηλυκό αντίστοιχό του (εκτός φυσικά από τις Αμαζόνες, που δεν ήταν Ελληνίδες), και αν ο Θησέας και ο Ηρακλής απέκτησαν φήμη με τα κατορθώματά τους, ποια γυναίκα μπορούμε να τους αντιστοιχίσουμε;

Lyons Kearns

Kearns

I.

II.

III.

IV.

V. Ηλικιωμένες, με μεγάλη συζυγική εμπειρία

VI.

Ας επικεντρωθούμε μόνο στις κατηγορίες στις οποίες είναι δυνατό να εμπλέκεται η Ελένη:

I.

II. Kearns

III. Κάποιες φορές κάποια ιέρεια μπορεί να γίνει ηρωίδα και να λατρευτεί στον ναό που ιερουργούσε μετά τον θάνατό της, συνήθως σε συνδυασμό με την θεότητα που λατρευόταν πριν εκεί. Η Ελένη έχει λατρευτεί σε διάφορους βωμούς κυρίως στη Θεράπνη. Ο Παυσανίας (2.22.6) της αποδίδει το βωμό Ειλυχθεία, που το έκτισε μετά τη γέννηση της Ιφιγένειας.

IV. Αν και η Ελένη δεν έχει δώσει το όνομά της σε κάποια πόλη, υπάρχουν μαρτυρίες για πηγές που φέρουν το όνομά της και το όνομα του Μενέλαου.

Kearns, η E

Catling (1975,267), έχουν βρεθεί τελετουργικά αντικείμενα που έχουν εγγεγραμμένο το όνομα της Ελένης. Η αναλυτική περιγραφή τους ξεπερνά τα όρια αυτής της μελέτης. Εκείνο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι το όνομα Μενέλαιον , που δόθηκε στο βωμό από τον Ludwig Ross Castling

3.

Farnell Clader Skutsch (1987) και ο West

Lindsay (1974, 225) εικάζει ότι οι κάτοικοι κρεμούσαν εικόνες που απεικόνιζαν την Ελένη ως Θεότητα στα δένδρα, και πιο συγκεκριμένα αναφέρει, (το παρόν κείμενο είναι στα Αγγλικά, γιατί δεν μου ήταν γνωστή κάποια μετάφραση) «. The idea of the hanged godess substantially derived from the custom of hanging images or masks in trees, and ritual fillets helped to create the idea of the rope- though beyond that custom lay the belief in the tree as a form or image of the Earth Mother. Helen is not the only maiden to hang from trees, and there are notable parallels with the myths of Ariadne and Phaedra.» Υπάρχει ακόμα μία συσχέτιση της Ελένης με πλάτανους, και σε μια γιορτή στη Σπάρτη που τελούνταν την άνοιξη, και ονομαζόταν «Ελένεια», νεαρές κοπέλες κρεμούσαν γιρλάντες στο ιερό δέντρο. Ο Θεόκριτος περιγράφει αυτές ακριβώς τις δραστηριότητες για το γάμο της Ελένης με τον Μενέλαο. Η υποψία ότι η Ελένη μπορεί να ήταν μια Θεότητα που σχετιζόταν με την βλάστηση ή την γονιμότητα δεν μπορεί να απορριφθεί. Επιπλέον υπάρχει και ο παραλληλισμός της απαγωγής της, που φέρνει στο νου την Περσεφόνη.

West

West Skutsch Hengist Holga Asvins

v     Dante Gabriel Rossetti.

v    

v     (Staatliche Antikensamlungen,

v    

v    

v    

v    

v     Antonio Canova. Carlsberg Glyptotek

v    

v    

v    

v    

v    

v    

v    

v    

v    

v    

v    

Kerenyi, K “Die Geburt der Helena”,

Rayer, Diane, J. “Sapho’s lyre: Archaic lyric and omen poets of Ancient Greece”

Austin, Norman “ Helen of Troy and her Shameless phantom. Ithica, NY: Cornell University Press.

Suzuki, Mihoka. Metamorphoses of Helen. Ithica: NY: Cornell University Press

Ghalli-Kahil, L.B “ Les enlevements et le retour d’ Helene dans les texts et les documents figures”, Paris 1955

Daremberg- Saglio “ Dictionnaire des Antiquites grecques et romaines”

Young, D.C “The text of the Recognition Duet in Eyripides’ Helena”

Catling, H. “Excavations of the British School at Athens at the Menelaion, Sparta”

Clader, L.L “Helen: The evolution from divine to heroic in Greek epic tradition.” Leiden. Brill

Farnell, L.R “Greek Hero cults and ideas of immortality” Oxford: Clarendon Press

Lindsay, J. “Helen of Troy: Woman and Goddess.” London

Skutsch, O. “Helen, Her name and Nature” Journal of Hellenic Studies 107: 188-93

West, M. L. “Immortal Helen” Castle Cary: Castle Cary Press