Cechy stylu barokowego na przykładzie poezji Jana Andrzeja Morsztyna
i Daniela Naborowskiego.
1. Barok jako epoka dwóch, konkurujących ze sobą wzorów kultury - ziemiańskiego i dworskiego.
a) nurt ziemiański - kult tradycji, swojskości, rodzimości; odrzucanie wszystk 10510s1819k iego, co nie wiąże się z kulturą polską;
b) nurt dworski - rozwijający się na bogatych, magnackich dworach; opierający się głównie na wzorcach zachodnioeuropejskich, naśladujący i przekształcający je; charakterystyczne dla tego nurtu jest dążenie do przewagi formy nad treścią, przepychu, przesadnej kwiecistości, ozdobności i kunsztowności, zarówno w sztuce (szczególnie późnobarokowy styl rokoko) jak i w literaturze; określenie "styl barokowy" jako odnoszące się do stylu związanego z nurtem dworskim;
2.Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn jako twórcy poezji nurtu dworskiego.
a) poezja głównie na tematy błahe, dotyczące dworskiego życia lub lekko i z dystansem traktująca bardziej poważną problematykę; częstym tematem jest miłość do kobiety (szczególnie w twórczości Morsztyna); wśród utworów Naborowskiego znajduje się także wiele poruszających tematykę filozoficzną;
b) celem i istotą poszukiwań poety - poezja ograniczona do siebie samej, cechująca się pięknem i kunsztownością, a jednocześnie łatwa w odbiorze i stanowiąca rozrywkę dla umysłu, poezja nie koniecznie odzwierciedlająca rzeczywistość (poeta nie musi być prawdomówny, co stwierdza Morsztyn w utworze "Niestatek");
c) kierowanie się nurtem marinizmu i konceptyzmem przy wyborze tematu i konstrukcji utworu;
- marinizm (twórca Włoch, Giambattista Marino) - prąd szukający motywów zaskakujących i szokujących czytelnika, doszukujący się piękna w brzydocie, zwracający szczególną uwagę na piękno i kunsztowność języka, obfitość środków artystycznych;
- konceptyzm - prąd zakładający, że podstawą konstrukcji utworu powinien być koncept, a więc wyszukany, oryginalny pomysł literacki;
- przykładem realizacji tych założeń sonet "Do trupa" Morsztyna - utrzymane w podniosłej formie porównanie zakochanego do trupa, stawiające trupa w o wiele lepszej sytuacji;
3. Cechy stylu barokowego widoczne w konstrukcji utworu i wykorzystaniu środków
poetyckich.
a) tworzenie rozbudowanych, bogatych w szczegóły obrazów służących oddaniu najczęściej jednej, krótkiej myśli jako efekt barokowej skłonności do przesady; częste posługiwanie się hiperbolą w ujęciu tematu;
- długie, czasami kilkudziesięciowersowe utwory zawierające jedną myśl:
Naborowski: "Do Anny" - zapewnienie o wieczności miłości do kobiety, "Na oczy królewny angielskiej..." - podkreślenie piękna oczu królewny;
Morsztyn: "Niestatek" - główną myślą niestałość kobiet, hiperbola:
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczna która białogłowa."
b) wykorzystywanie paralelizmu składniowego i anafor (powtórzeń) - kolejne wersy lub pary wersów są do siebie podobne pod względem budowy składniowej; często występują w nich powtarzające się wyrażenia (np. w utworze "Cnota grunt wszystkiemu" Naborowskiego powtarza się wyrażenie "Nic to, że", w "Niestatku" Morsztyna - wyraz "Prędzej");
c) stosowanie gradacji (stopniowania) w celu podniesienia znaczenia myśli wynikającej z utworu;
- Morsztyn "Do Panny" - przywoływanie kolejno coraz to twardszych przedmiotów (żelazo, diament, dąb, skały) i stwierdzenie, że serce panny jest twardsze od sumy wszystkich tych przedmiotów;
- Naborowski "Na oczy królewny angielskiej..." - porównanie oczu kolejno do pochodni, gwiazd, słońc, nieb, bogów, następnie odwołanie tych porównań i stwierdzenie, że oczy są jak suma wszystkich tych określeń;
d) używanie dużej ilości paradoksów i antytez w celu zaskoczenia i zaszokowania
czytelnika; paradoksy: "Prędzej niemy zaśpiewa" (Morsztyn "Niestatek"); człowiek "ma dosyć, choć nie ma niczego" (Naborowski "Cnota grunt wszystkiemu")
antytezy - na zasadzie ciągu antytez zbudowany jest sonet "Do trupa" Morsztyna;
e) występowanie inwersji składniowej (szyku przestawnego wyrazów), elips i przerzutni jako efekt odejścia od renesansowej czystości w konstrukcji utworu; szyk przestawny i elipsa: "Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem" ( Morsztyn "Do Panny");
f) bogactwo epitetów, przenośni, a także porównań (Morsztyn "Do trupa", Naborowski "Na oczy królewny angielskiej") w dużym stopniu wpływające na piękno obrazu poetyckiego;
g) czasami wprowadzanie pytań retorycznych - pierwsze trzy strofy sonetu Morsztyna "Cuda miłości" są zbudowane wyłącznie z pytań retorycznych;
h) stosowanie parafraz (omówień) dotyczących znanych dzieł, przede wszystkim Starego Testamentu, a także utworów średniowiecznych (charakterystyczne dla filozoficznej poezji Naborowskiego np.: "Marność" jako nawiązanie do "Księgi Koheleta").
|
