NAZWA I TERYTORIUM

NAZWA I TERYTORIUM

W ZACHOWANYCH zabytkach rękopi­śmiennych nazwa "Ukraina" pojawia się po raz pierwszy w opisującym wy­darzenia lat 1111-1200 tzw. Latopisie kijowskim (kronice), którego najstar­szy zachowany egzemplarz pochodzi z XV w. Pod rokiem 1187 kronikarz, mówiąc o śmierci bohatera walk z Połowcami, księcia pereja 24524d317y sławskiego Wło­dzimierza, zanotował: "I płakali po nim wszyscy Perejasławianie za nim Ukraina wielce rozpaczała". Ten sam kronikarz, relacjonując wypadki 1189 r., Ukrainą nazwał tereny leżące między Bohem a Dniestrem. Po kilkudziesięciu latach (1213) autor Latopisu halicko-wołynskiego mianem Ukrainy objął nad-bużańskie ziemie księstwa halicko-wołynskiego, późniejsi zaś jeszcze kroni­karze - środkowe Naddnieprze.

Na mapach słowo "Ukraina" pojawia się znacznie później. Nie znajdzie­my go ani w pochodzącej z ok. 1460 r. mapie kardynała Mikołaja z Kuzy, ani na - o sto lat późniejszej - mapie Wacława Gródeckiego, ani też na wy­danej w 1614 r. mapie Gerarda Hessela, ani nawet w atlasie Mercatora z 1630 r. Pojawiło się ono prawdopodobnie po raz pierwszy w 1613 r., na mapie wydanej w Amsterdamie przez Tomasza Makowskiego, gdzie prawy brzeg Dniepru nazwano: "Volynia ulterior que tum Ukraina tum Nis ab aliis vocitatur" ("Wołyń Dolny, który nazywają Ukrainą lub Niżem").

W 1648 r. Wilhelm le Yasseur de Beauplan wykona mapę, którą zatytułu­je: Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując więc wymiennie nazwy "Dzikie Pola" i "Ukraina". Po trzech latach, w 1651 r., na kolejnej sporządzonej przez niego mapie Ukraina będzie obejmowała te^ reny między Bohem a Dnieprem. Mniej więcej w tym samym czasie (1639) ukazał się atlas gdańszczanina Fryderyka Getkanta Topographia practica, zawierający m.in. mapę pt. Tabula geographica Ukraińska, ukazującą obszary od Dońca do Dniestru, chociaż w szczegółach - tylko od Dniepru do Dniestru.

Samo słowo "Ukraina" oznaczało początkowo w ogóle ziemie kresowe, leżące na terenach przygranicznych. Słowo to jest obecnie jedynie pojęciem geograficznym, w dawnym zaś znaczeniu pozostało tylko w języku rosyj­skim jako okraina, czyli: kresy, krańce, peryferie...

W drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e. ziemie dzisiejszej Ukrainy nazywano przeważnie Rusią. Nazwy tej używano również dla oznaczania obecnych terenów białoruskich i rosyjskich. W XIV w. pojawiło się równo-

legie pojęcie "Mała Ruś" (oraz dla oznaczenia pewnych krain geograficz­nych, stanowiących cząstkę Ukrainy: Ruś Czerwona, Wołyń, Podole), a po ugodzie perejasławskiej w 1654 r., w wyniku której Ukraina lewobrzeżna (te­reny położone na lewym brzegu Dniepru) weszła w skład państwa rosyjskie­go, rząd zaczął używać nowej oficjalnej nazwy "Mała Rosja" lub "Małoro-sja". Stan ten przetrwał aż do 1832 r., kiedy Prawobrzeże nazwano Krajem Południowo-Zachodnim. Gdy w XVIII w. część ziem zachodnioukraińskich znalazła się pod władzą Austrii, przyjęto dla nich nazwy: "Galicja [Wschod­nia]" oraz "Ruś Zakarpacka". Wraz z rozwojem świadomości narodowej i po­czucia etnicznej łączności Ukraińców termin "Ukraina" zaczął stopniowo oznaczać nie tylko tereny naddnieprzańskie, lecz również inne ziemie, m.in. Zakarpacie i Północną Bukowinę.

Dzisiaj słowo "Ukraina" jest także oficjalną nazwą państwa ukraińskiego.

WARUNKI GEOGRAFICZNE

Ukraina zajmuje terytorium o powierzchni 603 700 km² zamieszkane przez 52,1 mln ludności (według stanu na 1994 r.), w tym 72,7% Ukraińców, 22,1% Rosjan oraz pewną ilość Żydów, Polaków (0,4%, czyli ok. 238 000 osób mieszkających głównie w rejonie Żytomierza, Lwowa, Tarnopola i Chmiel-nickiego - dawn. Płoskirowa) i innych narodowości. Graniczy z Polską, Sło­wacją, Węgrami, Rumunią, Mołdową, Białorusią i Federacją Rosyjską.

Ukraina zajmuje znaczną część Równiny Wschodnioeuropejskiej i cho­ciaż, zasadniczo rzecz ujmując, stanowi teren nizinny, którego średnia wyso­kość wynosi 175 m n.p.m., przecież pod względem krajobrazowym jest bar­dzo zróżnicowana. Znajdziemy tu zarówno część gęsto zarośniętego lasami pasma Karpat, pokryte znacznie uboższą roślinnością Góry Krymskie (łącz­nie tereny górskie zajmują ok. 5% powierzchni Ukrainy), jak i podmokłe tereny północnego Wołynia, Podole z dość licznie przecinającymi je lewo­brzeżnymi dopływami Dniestru, Czerkaszczyznę i Bracławszczyznę pełne tajemniczych, głębokich jarów, równinną ziemię połtawską czy wreszcie spa­lone przez słońce stepy leżące na lewym brzegu Dniepru. Podobnie jest zróż­nicowana Ukraina pod względem klimatycznym, rodzajów gleb, szaty ro­ślinnej i świata zwierzęcego.

Trudno się zresztą dziwić. Wszak kraj ten rozciąga się z południa na pół­noc na przestrzeni 900 km, od 44° do 52° szerokości geograficznej północ­nej, a z zachodu na wschód na przestrzeni 1300 km, od 22° do 40° długości geograficznej wschodniej. Nasuwają się tań masy powietrza znad Płasko­wyżu Syberyjskiego, podlega on działaniu umiarkowanego klimatu czarno­morskiego, a także kontynentalnym wpływom zachodnio- i środkowoeuro­pejskim. Powoduje to, charakterystyczne dla Ukrainy, częste zmiany pogo­dy. Najwyższe przeciętne temperatury lipca wynoszą w zależności od regionu 18-24°C (maksimum 40°C), najniższe temperatury stycznia: -8-3°C (mini-

mum -42°C). Roczna ilość opadów wynosi od 250 mm na stepach południo­wych aż do 650 mm na Polesiu. Liczba dni z opadami w ciągu roku zmniej­sza się z północnego zachodu (180 dni) na południowy wschód Ukrainy (100-120 dni).

Na południu kraju wiosną i latem pojawiają się "suchowieje" - suche i cie­płe wiatry, wiejące czasem z huraganową siłą, przeradzające się w tzw. czarne burze, gdy obłoki pyłu zakrywaj ą tarczę słoneczną. Czasem znaczne obszary poddane ich działaniu pokrywają się 2-3-metrową warstwą naniesionej zie­mi, pod której ciężarem zamiera życie roślin. Jednocześnie suchowieje wywie-wają miliony ton warstwy humusowej, obniżając przez to urodzajność gleby.

Główną rzeką Ukrainy jest Dniepr (łączna długość rzeki wynosi 2285 km, z tego w granicach Ukrainy - 1205 km). W jego dorzeczu leży prawie połowa terytorium kraju. Niegdyś w dolnym biegu rzeki znajdowało się dzie­więć słynnych porohów - kaskad wodnych najeżonych głazami, praktycznie uniemożliwiających żeglugę. Zniknęły one dopiero w latach 1927-1932 po sztucznym spiętrzeniu Dniepru wskutek wybudowania elektrowni wodnej Dnieproges. Inne ważniejsze rzeki Ukrainy to: bystry, z licznymi przełoma­mi Dniestr, często, zwłaszcza na wiosnę, występujący ze swoich brzegów i zalewający pobliskie ziemie Boh oraz największy dopływ Donu - Doniec.

Wśród gleb ukraińskich spotykamy wiele różnego rodzaju czarnoziemów; gleb bielicowych jest znacznie mniej i zajmują one głównie północne rejony kraju; natomiast w bardzo znikomej ilości występują gleby kasztanowe i gór­skie (w Karpatach i na Krymie).

Pod względem biogeograficznym Ukraina dzieli się na trzy strefy: lasów mieszanych (Polesie ukraińskie), leśno-stepową i stepową. Świat roślinny i zwierzęcy rozwija się w zależności od warunków naturalnych występują­cych w poszczególnych strefach. W lasach mieszanych przeważa sosna, dąb, grab i olcha. Na Ukrainie występuje również typowa roślinność stepowa, łą­kowa i bagienna. Wiele tu różnych rodzajów zwierząt: wilki, rysie, kuny, dziki, zające, sarny, na stepach - chomiki, a w rzekach i jeziorach kilkadzie­siąt gatunków ryb, będących niegdyś jednym z głównych składników poży­wienia ludności ukraińskiej.

Na terenie Ukrainy znajduje się wiele bogactw naturalnych: węgiel kamienny (w Zagłębiu Donieckim i Lwowsko-Wołyńskim), węgiel brunatny (w Zagłę­biu Naddnieprzańskim i w okręgu podkarpackim), ropa naftowa i gaz ziemny (w okręgu karpackim, w Zagłębiu Donieckim oraz na wybrzeżach Morza Czar­nego i Azowskiego), rudy żelaza (Zagłębie Krzyworoskie, Kerczeńskie, Krze-mieńczuckie i Biełozierskie) oraz pewne ilości metali kolorowych.

Nie cofając się aż do epoki lodowcowej można stwierdzić, że w minio­nych stuleciach krajobraz Ukrainy uległ poważnym przeobrażeniom. Znik­nęły nie tylko dnieprowe porohy. Skurczyły się obszary pokryte lasami, po­czątkowo wypalanymi na potrzeby uprawy roli, później wycinanymi na opał, budulec, węgiel drzewny i potaż. Znacznie zmniejszyła się również powierzch­nia stepu, odgrywającego ważną rolę w dziejach mieszkańców tych ziem.

Wysoka trawa z powodzeniem kryła przemykających koczowników, Tata­rów grasujących na południowym pograniczu i Kozaków przekradających się na łupieżcze wyprawy. Dzisiaj ogromna większość terenów stepowych została zagospodarowana i zamieniona w pola uprawne. Na Dnieprze po­wstały wielkie zbiorniki wodne (kijowski, kaniowski lub krzemieńczucki i ka-chowski), ze względu na swe rozmiary nazywane nawet morzami.

Jedno tylko nie zmieniło się. Jak niegdyś, Ukraina pozostała krajem ma­lowniczym, fascynującym poetów i malarzy oraz urzekającym zmiennością krajobrazu wszystkich wrażliwych na piękno przyrody.

Pisał przed laty Taras Szewczenko:

Wyrosłem ja na obczyźnie, W cudzym kraju osiwiałem, Ale nigdzie jak w ojczyźnie Stron piękniejszych nie widziałem Od wód Dniepru, od pól szczodrych Naszej sławnej Ukrainy...

(przełożyła Anna Kamieńska)