PRADZIEJE UKRAINY

PRADZIEJE UKRAINY

W EPOCE KAMIENIA,

BRĄZU I ŻELAZA    , ^ " , , . .

NAJSTARSZE ślady człowieka na zie­miach ukraińskich pochodzą z ok. 300 000 lat p.n.e. i znalezione zostały w miejscowości Luka Wróblewiecka nad Dniestrem, koło Kamieńca Podol­skiego. Odkryto tutaj prymitywne odłupki i kilka innych narzędzi kamien­nych charakterystycznych dla wczesnego paleolitu. Ich twórcy prowadzili koczowniczy tryb życia, żywili się zbieranymi płodami roślinnymi i upolo­waną drobną zwierzyną.

Ok. 100 000 lat temu, gdy na północną Europę nasunął się lodowiec, tereny Ukrainy (prócz dolin Dniepru i Donu) pozostały prawdopodobnie poza jego zasięgiem. Mimo to nastąpiło znaczne ochłodzenie klimatu, pojawiła się ro­ślinność charakterystyczna dla regionów polarnych, a także nowe gatunki zwierząt: mamuty, niedźwiedzie jaskiniowe, nosorożce włochate itp. Okres ten trwał mniej więcej 60 000 lat. Zmieniły się 454t1924e także warunki i sposób życia ludzi. Podstawowym pożywieniem stało się mięso zwierząt, na które musia­no polować gromadnie. Skóry zdjęte ze zdobyczy służyły za odzież, a pie­czary, później - ziemianki, dawały schronienie przed opadami i chłodem. Po raz pierwszy wówczas człowiek skrzesał ogień trąc pracowicie o siebie dwa kawałki drewna i uniezależnił się w ten sposób od jego naturalnych źródeł.

Wykryte ślady pobytu ludzi z tego okresu znajdują się głównie na połu­dniu kraju. Najbardziej znane z nich jest stanowisko Kiik-Koba na Krymie w pobliżu Symferopola, gdzie znaleziono kilka warstw narzędzi kamiennych pochodzących sprzed 70-120 000 lat oraz w Starosielu leżącym także na Krymie w pobliżu Bachczysaraju - sprzed 30 000 lat. W Mołodowej nad Dniestrem odkryto resztki najstarszych zachowanych naziemnych budowli mieszkalnych datowanych na 22-23 000 lat p.n.e.

Stopniowe udoskonalanie narzędzi kamiennych, pojawienie się prymi­tywnych dzid, siekier i noży umożliwiało zdobywanie większych ilości po­żywienia, pozwalało na gromadzenie zapasów i zmniejszało ruchliwość lu­dzi żyjących stadnie. Osiadali oni w dolinach rzek. Miejsce prymitywnych więzów stadnych zajmowały związki rodowe; pojawiły się pierwsze oznaki życia duchowego: totemizm (oddawanie czci przedmiotowi wyobrażającemu wspólnego, mitycznego założyciela rodu), obrzędy magiczne, mające np. przy­nieść sukcesy na polowaniu, oraz wiara w istnienie duszy u zwierząt, roślin, rzek i przedmiotów martwych (animizm).

Stanowiska ludzkie z okresu późnego paleolitu znaleziono nad Desną, w środkowym biegu Dniestru, na dnieprzańskim Nadporożu, na Wołyniu i wy­brzeżach Morza Azowskiego oraz nad Donem i na Połtawszczyźnie.

Środkowa epoka kamienia (mezolit) trwała na Ukrainie od X do VIII ty­siąclecia p.n.e. Człowiek mezolityczny posługiwał się już łukiem i strzałami, a rody połączyły się w plemiona.

Młodsza epoka kamienna (neolit) trwała od VII do III tysiąclecia p.n.e. Mieszkańcy terenów ukraińskich używali w tym czasie powszechnie naczyń glinianych; zajmowali się pasterstwem, prymitywną uprawą roli i rybołów­stwem. Z tego okresu pochodzą odkryte przez archeologów liczne cmenta­rzyska i stanowiska kultowe, m.in. tzw. Kamienna Mogiła w pobliżu Melito-pola, gdzie znaleziono wyryte w kamieniu, częściowo barwne rysunki, wy­obrażające zwierzęta, sceny z polowania, ryby itp. Na cmentarzysku w Mariupolu (dziś. Żdanow) na wybrzeżach azowskich odkryto ok. 120 gro­bów jamowych zawierających szkielety w postawie wyprostowanej, a liczne ozdoby oraz fragmenty broni znalezione przy nich dowodnie świadczą o roz­winiętej wierze w życie pozagrobowe.

Jeszcze w czasie trwania młodszej epoki kamiennej, w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Ukraina wkroczyła w epokę brązu. Spotykamy się wów­czas zjedna z najbardziej rozwiniętych kultur rolniczych, tzw. kulturą try-polską(od miejscowości Trypillia na Kijowszczyźnie, gdzie po raz pierwszy znaleziono osiedle tego typu). Obejmowała ona w latach 4000-2000 p.n.e. głównie plemiona zamieszkujące Prawobrzeże Dniepru i Mołdawię, a po­chodzące prawdopodobnie z Azji Mniejszej oraz wschodnich wybrzeży Mo­rza Śródziemnego. Osiedla tej kultury grupowały przeciętnie po 30-40 du­żych glinianych chat usytuowanych koliście i zamieszkane były przez pra­wie 500 osób. Zdarzały się jednak i większe osady, umocnione rowami i wałami ziemnymi. Rolę uprawiano za pomocą motyk kamiennych, a póź­niej prymitywnych radeł drewnianych zaprzężonych w woły. Ze zbóż znano pszenicę, jęczmień i proso. Żęto je drewnianymi sierpami zaopatrzonymi we wkładki krzemienne. Hodowano bydło rogate, świnie, owce i kozy. Pojawiły się także pierwsze narzędzia metalowe: szydła, haczyki na ryby, oraz ozdoby wyrabiane z miedzi i brązu, a następnie - z tego samego tworzywa - siekie­ry i noże. Kultura trypolska charakteryzowała się poza tym obfitością bogato zdobionej ceramiki (ornament spiralny i meandrowały, później ceramika wie­lobarwna). Nad Dnieprem występował obrządek ciałopalny, nad Dniestrem zaś - szkieletowy, a zróżnicowanie wyposażenia grobów pozwala na wysnu­cie przypuszczenia o pojawieniu się różnic w zamożności jednostek i ukształ­towaniu się warstwy starszyzny rodowo-plemiennej. Liczne, wykonane z gliny statuetki kobiet świadcząc powszechnym kulcie płodności. Spotyka się także, chociaż znacznie rzadziej, gliniane figurki mężczyzn i zwierząt domowych.

Epoka żelaza zaczęła się na Ukrainie na początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. W VII w. p.n.e. na północnych wybrzeżach Morza Czarnego zjawił się lud indoirański - Scytowie, którzy przybyli z Azji Środkowej i założyli państwo,

zwane Wielką Scytią, opisane w V w. p.n.e. przez greckiego historyka Herodo-ta. Na południu zajmowali tereny od dolnego biegu Dunaju do Morza Azow-skiego i Donu, na północy sięgali do strefy lasów w środkowym biegu Dniepru.

Herodot wyróżniał kilka rodzajów scytyjskich organizacji plemiennych: na Krymie i nad Morzem Azowskim Scytów królewskich, na północ od nich - Scytów koczowników, między środkowym biegiem Dniepru a Dońcem -Scytów rolników i Scytów oraczy na Wołyniu i Podolu. Były to plemiona wojownicze, równie niebezpieczne w walce konnej, jak i pieszej, często da­jące się we znaki sąsiadom, zorganizowane na zasadach demokracji wojsko­wej, odnoszące sukcesy nawet w wojnach (514-513 r. p.n.e.) z królem per­skim Dariuszem. Scytowie przechodzili stopniowo na osiadły tryb życia i pro­wadzili ożywioną wymianę handlową z koloniami greckimi na wybrzeżu czarnomorskim. Obróbka metali stała u nich na wysokim poziomie.

Po Scytach pozostały liczne kurhany - mogiły wodzów plemiennych i kró­lów, rozsiane po stepach ukraińskich, bogato wyposażone w broń, przedmioty użytku codziennego i ozdoby ze złota i srebra. Jednym z największych jest kur­han czortomlicki koło Nikopola nad Dnieprem, w którym pochowano króla wraz z żoną, sześcioma wojownikami i jedenastoma końmi; najsławniejszym zaś -zbadana dopiero w 1971 r. Tołstaja Mogiła w rejonie Czortomlika (obwód dnie-propietrowski). Znaleziono w niej liczne złote ozdoby, m.in. wspaniały napier­śnik - pektorał z wyrzeźbionymi scenami z życia Scytów i walkami zwierząt.

W III w. p.n.e. Scytowie zostali wyparci przez pasterskie plemiona Sar­matów, którzy wtargnęli na stepy znad Wołgi i Donu.

KOLONIE GRECKIE

W VIII-V w. p.n.e. greckie miasta-państwa założyły szereg kolonii han­dlowych w Azji Mniejszej oraz na pomocnych wybrzeżach Morza Czarne­go. Największą z nich była kolonia Miletu - Olbia, która powstała na pra­wym brzegu limanu Bohu; prócz tego Chersonez (w pobliżu dziś. Sewasto­pola), będący początkowo przystanią jońską, a później zasiedlony przez kolonistów z Megary, którzy trafili tu poprzez Herakleję. Milezyjczycy zaję­li także Pantikapaion (nad Cieśniną Kerczeńską), a w pobliżu mieszkańcy Teos założyli Fanagorię. U ujścia Donu powstało miasto Tanais.

Przedmiotem wywozu z kolonii do Grecji było zboże, bydło, ryby, drew­no i niewolnicy; przywożono zaś wino, oliwę, tkaniny, naczynia ceramiczne i metalowe oraz ozdoby. Każda z kolonii stanowiła odrębną jednostkę pań­stwową opartą na niewolnictwie i rządzącą się własnymi prawami. Wiele z nich nie różniło się zamożnością od metropolii. Olbia, otoczona kamien­nym murem obronnym, miała nie tylko murowane świątynie i budynki miesz­kalne, lecz również zbiorniki wodne, sieć wodociągową i brukowane ulice. Prócz tradycyjnych rodzajów rzemiosła rozwinęła się w niej uprawa winnej latorośli, wyrób win i rybołówstwo.

W V w. p.n.e. Pantikapaion stał się stolicą Królestwa Bosporańskiego, obejmującego półwyspy Kercz i Tamański oraz północne wybrzeże Morza Czarnego. W 107 r. p.n.e. wybuchło tu powstanie niewolników pod wodzą Scyty Saumakosa, którego nawet obwołano królem. Zostało ono zgniecione przez ekspedycję karną króla pontyjskiego Mitrydatesa Eupatora; klęską za­kończyły się również inne ruchy tego typu (np. w Olbii).

Kolonie greckie utraciły swoje znaczenie w pierwszych wiekach naszej ery, albo zostały zniszczone przez najazdy ludów koczowniczych, albo też pod­bite przez Rzym (po jego podziale weszły w skład państwa bizantyjskiego).

PLEMIONA WSCHODNIOSŁOWIANSKIE

W III w. n.e. Sarmatów podporządkowali sobie przybyli z północy Goto­wie. Z ludu tego wyodrębnili się Ostrogoci, którzy osiedli na terenach poło­żonych na wschód od Dniestru. Ich król Hermanaryk utworzył w IV w. pań­stwo, wkrótce podbite przez azjatyckich Hunów. Gotów wyparto na zachód, Hunowie zaś, krocząc w ślad za nimi, założyli ośrodek państwowy nad Duna­jem. Tereny nadczarnomorskie zostały złupione i splądrowane, a ich rozwój uległ poważnemu zahamowaniu. Przeciągały przez nie później kolejne ludy koczownicze: w VI w. Awarowie, VI-VII w. Bułgarzy, a następnie Pieczyn-gowie (IX w.).

Część archeologów sądzi, że na dzisiejszych ziemiach ukraińskich Sło­wianie pojawili się prawdopodobnie ok. 3000 lat temu, przy czym w V-VI w. n.e. dokonał się ich podział na Słowian zachodnich i wschodnich. Istnieje jednak teoria, że dopiero przedstawiciele tzw. kultury zarubinieckiej osiedli w III-II w. p.n.e. głównie w dorzeczu Prypeci oraz środkowego i górnego Dniepru i sięgający również do Bugu byli pierwszymi przedstawicielami lud­ności słowiańskiej na tym terenie. Z kolei niektórzy uczeni przypuszczają, że opisani przez Herodota Neurowie i jedno z plemion scytyjskich, Scytowie oracze, byli plemionami wschodniosłowiańskimi.

Najdawniejsze wzmianki o Słowianach, nazywanych wówczas Weneda-mi, znajdziemy w dziełach pisarzy rzymskich: Pliniusza Starszego (23 lub 24-79) i Tacyta (55-120). W VI w. Wenedów ze Słowianami utożsamiał pi­sarz gocki Jordanes, dzieląc ich na Sklawinów i Antów. Antowie zamieszki­wali według niego tereny między Dniestrem a Dnieprem, a nawet - częścio­wo - Lewobrzeże Dniepru. Lokalizowali ich tutaj również inni autorzy: pi­sarz bizantyjski Prokop z Cezarei (V/VI w.) i tzw. Pseudo-Maurycy (VI/VII w.), autor greckiego dzieła Strategikon.

Zainteresowanie pisarzy bizantyjskich Antami nie było przypadkowe, wła­śnie bowiem wtedy ekspansja plemion wschodniosłowiańskich osiągnęła li­nię dolnego biegu Dunaju. Stąd podejmowano wyprawy grabieżcze na Bi­zancjum, stwarzając czasem zagrożenie dla stolicy imperium.

Głównym zajęciem plemion wschodniosłowiańskich było rolnictwo i ho-

Słowiańszczyzna północna w okresie krystalizowania się. podziału na część wschodnią i zachodnią (IX/X w. - pierwsza połowa X w.)

a - symbolicznie oznaczone ośrodki wielkomorawskie rozwijające się do początków X w.; główne ośrodki krystalizacji cech zachodnio- (b) oraz wschodniosłowiańskich (c) w pierw­szej połowie X w., d - ludy niesłowiańskie (B - Bałtowie, F - północne ludy ugrofińskie, N - Normanowie, S - ludy stepowe, W - Węgrzy), e - szlak "od Waregow do Greków" (na N od Kijowa funkcjonowały też inne warianty), f- teren powyżej 500 m n.p.m.