System waluty sztabowo-złotej
Bariery uniemożliwiające restaurację systemu waluty złotej po I wojnie światowej:
Wielka Brytania wskutek zniszczeń wojennych była niezdolna do ponownego odgrywania wiodącej roli w międzynarodowym systemie walutowym.
Wyłonienie się Stanów 13513n1324n Zjednoczonych, jako kraju pretendującego do zastąpienia Wielkiej Brytanii.
Próby Wielkiej Brytanii przywrócenia status quo sprzed 1914 r.:
realne zmiany w gospodarkach europejskich po wojnie wskazywały, że przywrócenie parytetów przedwojennych było niemożliwe (w samej Wielkiej Brytanii poziom podaży pieniądza w 1919 r. wzrósł o ponad 150% w porównaniu z 1914 r.);
pomimo tych okoliczności Wielka Brytania dążyła do przywrócenia parytetu przedwojennego, chcąc zapewnić prestiż funtowi, a także Londynowi jako światowemu centrum finansowemu (Winston Churchill główny architekt powrotu szterlinga do systemu waluty złotej);
podejmowanie działań deflacyjnych przez władze monetarne Wielkiej Brytanii, nawiązanie współpracy Banu Anglii z Systemem Rezerwy Federalnej, czego rezultatem było przywrócenie wymienialności funta szterlinga na złoto 28 kwietnia 1925 r. Jest to data restauracji systemu waluty złotej (wcześniej od Wielkiej Brytanii przywróciła wymienialność jedynie Szwecja);
reaktywowany system nie był kopią mechanizmu sprzed I wojny światowej, ponieważ swobodę wymienialności banknotów na złoto zawieszono, a większość banków centralnych zniechęcała do lub zakazywała obiegu złotych monet. W Wielkiej Brytanii wymienialność była możliwa w odniesieniu do wielkich kwot, ponieważ Bank Anglii ograniczał wymianę do sztab złota (stąd nazwa systemu - sztabowo-złoty);
perturbacje związane z reaktywowaniem systemu: deflacyjna polityka W. Churchill przyczyniła się do obniżki stopy inflacji, jednak poziom cen był wyższy w 1925 r. o 80% w porównaniu do roku 1914, w rezultacie Wielka Brytania miała walutę przewartościowaną. Jednym z czynników amortyzujących przewartościowanie funta miała być ekspansywna polityka pieniężna Systemu Rezerw Federalnych w celu zapewnienia przypływu kapitału do Wielkiej Brytanii. Porozumienie to zapewniło w miarę sprawne funkcjonowanie systemu w pierwszych miesiącach po uruchomieniu wymienialności funta na złoto; problemy z systemem po wprowadzeniu wymienialności franka francuskiego na złoto, drastyczne obniżenie wartości franka przyczyniło się do niedoszcowania franka i do jeszcze większego przeszacowania funta, a w konsekwencji do pogorszenia terms of trade Wielkiej Brytanii;
kryzys zaufania do funta szterlinga i masowy odpływ kapitału do Nowego Jorku.
deflacja, która dotknęła Wielką Brytanię w drugiej połowie lat 20-tych, wzmożona przez wielki kryzys gospodarczy przyczyniła się do zawieszenia wymienialności funata na złoto. Z dniem 21 września funt stał się niewymienialny, a jego kurs uległ gwałtownej deprecjacji (niemal 30%). Tym samy Wielka Brytania odzyskał konkurencyjność. Podobnie postąpiły Stany Zjednoczone, które w kwietniu 1933 r. zawiesiły wymienialność dolara na złoto, waluta amerykańska uległa również deprecjacji (59%);
ostatnie kraje, które pozostały przy mechanizmie waluty złotej to były państwa wchodzące do tzw. bloku złotego, tj. Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Włochy i Polska. Jednak i te kraje z początkiem 1936 r. również zawiesiły wymienialność swoich walut.
Przyczyny niepowodzenia restauracji systemu waluty złotej:
nieuwzględnienie zmian przy odtwarzaniu mechanizmów regulujących funkcjonowanie międzynarodowego systemu walutowego, jakie zaszły w gospodarce światowej po I wojnie światowe;
niewłaściwie dobrane parytety;
posługiwanie się dwiema walutami rezerwowymi;
brak wystarczającej woli Stanom Zjednoczonym do sprawowania wiodącej roli w systemie;
niechęć Stanów Zjednoczonych do koordynacji działań w celu usprawnienia systemu (poza epizodem, jaki miał miejsce po uruchomieniu systemu);
nieodporność systemu na szoki, doznawane przez gospodarkę światową, w warunkach załamania gospodarczego kraje odgrywające kluczową rolę w systemie zamiast podejmować działania ułatwiające innym krajom odzyskanie stabilizacji, ograniczały się do konkurencyjnej dewaluacji swoich walut, przez co ciężar deflacji przerzucały na inne kraje. Pozostałe kraje w ramach odwetu również dokonywały podobnych zabiegów albo uciekały się do protekcjonizmu. W pojawiła się tzw. polityka "zubożenia sąsiada", co w konsekwencji doprowadziło do gwałtownego załamania wymiany międzynarodowej w latach trzydziestych;
rywalizacja o hegemonię w międzynarodowym systemie walutowym między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi, czego wyrazem było utworzenie bloków walutowych. Blok Funta szterlinga z czasem przekształcił się w strefę walutową funta (kraje Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, państwa skadynawskie, kraje bałtyckie, a także Portugalia, Węgry, Grecja, Jugosławia, Irak, Egipt oraz Sudan).
Zaburzenia, jakie wystąpiły w gospodarce światowej na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych sprawiły, że kraje rozwiązywały problem wyboru między równowagą zewnętrzną a wewnętrzną poprzez organicznie powiązań handlowych z resztą świata.
System z Bretton Woods
Podstawowe zasady, na których miał się opierać powojenny system rozliczeń międzynarodowych, zostały sformułowane na konferencji Bretton Woods (lipiec 1944 r.) i zapisane w statucie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (Articles of Agreement of the IMF).
Wnioski z doświadczeń okresu międzywojennego:
powszechne wsród uczestników konferencji przekonanie, że autarkia i walka o uzyskanie dogodniejszej pozycji w konkurencji na rynku międzynarodowym dzięki wprowadzaniu barier antyimportowych oraz manipulowaniu kursem walutowym, to strategie szkodzące wszystkim uczestnikom międzynarodowego obrotu gospodarczego, w tym także krajom, które je stosują;
opowiedzenie się za wolnym handlem i swobodą wymienialności walut oraz przyjęcie system kursu stałego jako powszechnie przyjętego rozwiązania;
instytucjonalnym wyrazem tych dążeń stały się, w sferze rozliczeń - Międzynarodowy Fundusz Walutowy, a w sferze handlu międzynarodowego utworzenie w 1947 r. organizacji Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT);
w odróżnieniu od okresu międzywojennego, kiedy każdy kraj działał w pojedynkę i we własnym wąsko pojętym interesie, po wojnie położono nacisk na wzajemną otwartość i wielostronną współpracę, którą zakłócił nowy polityczny podział świata;
zmiana hierarchii celów polityki gospodarczej, objęcie prymatem równowagi wewnętrznej (walka z bezrobociem), rozwinięcie szeroko zakrojonego interwencjonizmu państwowego, aktywne wykorzystanie pieniądza do pobudzania dynamiki gospodarczej;
zerwanie z zasadą wewnętrznego zabezpieczenia obiegu złotem, uznanie złota za "relikt barbarzyństwa", odsunięcie kruszcu do pełnienia wyłącznie funkcji monetarnych, tj. funkcji pieniądza światowego;
system kursów stałych pozwala na uniknięcie konfliktu między wewnętrznym celem mobilizacji sił dla odbudowy ze zniszczeń wojennych i pełnego zatrudnienia oraz zewnętrznym postulatem utrzymania otwartości gospodarki i swobody płatności pod warunkiem wyposażenia krajów w zasób międzynarodowej płynności. W sytuacji wyczerpania rezerw złota i dewiz większości krajów, jedynym krajem z wymienialną na złoto walutą były Stany Zjednoczone. Gospodarka amerykańska mogła służyć bezpośrednią pomocą i wsparciem kredytowym reszcie świata, istniała także do tego wola polityczna.
Dyskusja nad kształtem powojennego ładu walutowego dotyczyła propozycji:
brytyjskiej (Plan Keynesa), reprezentującej interes krajów zniszczonych w czasie II wojny światowej;
amerykańskiej (Plan White'a).
Zwolennicy propozycji brytyjskiej dążyli do:
przeorientowania światowego systemu pieniężnego w tym samym duchu, w jakim ukształtowano wewnętrzny ustrój poszczególnych krajów;
stworzenia międzynarodowego "pieniądza kierowanego", powszechnie akceptowanego na świecie i trzymanego w urzędowych rezerwach, który umożliwiłoby zaistnienie mechanizmu pozwalającego odpowiednio dozować dodatkową płynność międzynarodową stosownie do potrzeb rozwijającej się gospodarki światowej;
powołanie banku centralnego świata (unii clearingowej), jako instytucjonalnej bazy systemu opartego na zasadzie wielostronnego clearingu sald z szeroko zakrojonym limitem finansowania deficytu w drodze automatycznego kredytu udzielanego przez tą instytucję;
zobowiązania dłużników i należności wierzycieli w stosunku do unii clearingowej byłyby denominowane w umownej walucie międzynarodowej (bancor), która zastąpiłaby złoto w rozrachunkach międzynarodowych.
Stanowisko amerykańskie:
propozycja powołania do życia międzynarodowej instytucji, która miała być tylko "funduszem", tj. pulą wydzielonych środków pochodzących z wpłat członkowskich (Międzynarodowy Fundusz Walutowy);
obdarzenie tej instytucji uprawnieniami nadzoru nad przestrzeganiem przyjętych zasad systemu, tj. stabilności kursów walut oraz powstrzymywanie przed stosowaniem ograniczeń walutowych.
Zasady systemu z Bretton Woods:
Przyjęcie systemu kursu stałego, opartego na relacji urzędowych parytetów walut. Parytet miał być określony w złocie albo w stosunku do dolara amerykańskiego. Bieżący kurs rynkowy mógł się wahać +/- 1% od kursu parytetowego. Bank centralny przy głębszych odchyleniach zobowiązany był do kupna lub sprzedaży obcych dewiz w celu niedopuszczenia do wyjścia kursu poza wyznaczone pasmo wahań;
Zmiany kursu parytetowego były dopuszczalne wyłącznie w przypadku tzw. fundamentalnego braku równowagi, przez co rozumiano nierównowagę długotrwałą, nieodwracalną, wyrosłą na podłożu strukturalnym. W takim przypadku zmiana kursu w granicach od 5do 10% wymagała notyfikacji, a powyżej 10% zgody Międzynarodowego Funduszu Walutowego;
Przywrócenie pełnej wymienialności wzajemnej walut krajów członkowskich w zakresie obrotów bieżących, przy zachowaniu prawa do tymczasowego utrzymywania w mocy istniejących już ograniczeń, bez wprowadzania nowych. Obroty kapitałowe mogły podlegać reglamentacji;
W zasadzie wszystkie wymienialne i szerzej akceptowane jednostki pieniężne dopuszczone zostały do pełnienia roli walut międzynarodowych, jednak wprowadzenie systemu parytetów określonych w złocie i dolarach, spowodowało że przyrost światowej płynności finansowej stawał się funkcją bilansu płatniczego USA. Dolar amerykański stała się kluczową walutą świata.
Funkcje dolara amerykańskiego w międzynarodowym systemie walutowym:
rezerwowa;
lokacyjna;
interwencyjna;
transakcyjna.
Przyczyny wyjątkowej rangi dolara amerykańskiego:
przodująca pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych;
znaczny udział tego kraju w światowym obrocie handlowym i kapitałowym;
pojemny rynek pieniężno-kapitałowy, oferujący inwestorom szeroki wachlarz aktywów finansowych;
system bankowy zdolny do głębokiego wchodzenia w zobowiązania względem świata bez nadwyrężania swej płynności i wypłacalności.
Funkcjonowanie systemu:
bezpośrednio po II wojnie światowej wszystkie kraje europejskie miały niewymienialne waluty, niewielkie strumienia wzajemnego handlu rozliczane były w ramach dwustronnego clearingu. Wyjątek to Wielka Brytania silnie powiązana z terenami zamorskimi;
wprowadzenie clearingu multilateralnego w ramach Europejskiej Unii Płatniczej, który opierał się na zasadzie równoważenia obrotów każdego państwa nie z poszczególnymi krajami partnerskimi, ale z grupą członków Unii jako całością;
wprowadzenie wzajemnej zewnętrznej wymienialności walut europejskich w 1958 r.;
postępująca odbudowa i boom gospodarczy w Europie Zachodniej i Japonii postawiły te kraje w pozycji bardziej równoprawnej w stosunku do Stanów Zjednoczonych;
odbudowa rezerw dewizowych krajów Europy Zachodniej w warunkach stałych kursów doprowadziła do wzrostu dolarowych zobowiązań Stanów Zjednoczonych. Rozwój handlu i strumieniu kapitałowych wymagał jednak stałego powiększania międzynarodowej płynności. Rezerwy kruszcu były jednak niewystarczające, stała cena była antybodźcem do rozszerzania produkcji kruszcu;
powiększanie zasobu międzynarodowej płynności poprzez podwyższanie krótkoterminowych pasywów USA podważyło zaufanie do systemu oraz rozbudziło obawy związane ze zbliżającym się kryzysem płynności międzynarodowej (ryzyko masowej konwersji dolarów na złoto, i obawa, że dolar stanie się niewymienialny na złoto);
środkiem zaradczym na grożący kryzys płynności miało być utworzenie systemu specjalnych praw ciągnienia (Special Drawing Rights - SDR). SDR miał - według oczekiwań - stać się głównym aktywem rezerwowym świata i zastąpić w tej funkcji dolara amerykańskiego. Był to pieniądz zasadzający się na konwencji, nie mający wsparcia zabezpieczającego. Spodziewany kryzys płynności międzynarodowej nigdy nie nastąpił, a rola SDR-ów jest marginalna w strukturze rezerw dewizowych poszczególnych państw.
oficjalne zawieszenie (15 sierpnia 1971 r.) wymienialności dolara na złoto, przy wprowadzeniu przez władze Stanów Zjednoczonych środków zaradczych celem poprawy sytuacji w bilansie handlowym;
przeprowadzenie tego samego dnia, pierwszej od lat trzydziestych dewaluacji dolara (o 8%), a w konsekwencji rewaluacja innych podstawowych walut, tj. marki niemieckiej i guldena holenderskiego;
na mocy porozumienia w Smithsonian Institute, zwiększenie amplitudy dopuszczalnych wahań oficjalnych kursów walut w stosunku do dolara USA od +/- 1% do +/- 2,25%;
dokonanie w marcu 1972 r. drugiej oficjalnej dewaluacji dolara (o ok. 10%);
upłynnienie kursów walut 19 marca 1973 r. w większości krajów członkowskich MFW.
Funkcjonowanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego
W celu ułatwienia równoważenia bilansów płatniczych utworzono dodatkowe źródło zasilania krajów członkowskich w rezerwy walutowe w postaci funduszu walut. Składał się on z udziałów poszczególnych krajów członkowskich, ustalonych na podstawie wielkości ich dochodu narodowego. Były one wypłacane w 25% w złocie, a w 75% we własnej walucie. Kraje członkowskie zyskały możliwość zakupu za własną walutę innych brakujących im walut w wysokości 25% kwoty wpłacanej do MFW.
Załóżmy, że Francja miała ujemne saldo bilansu płatniczego z Wielką Brytanią, wówczas mogła zakupić w MFW funty brytyjskie za franki francuskie. W MFW nastąpiłby wzrost franków, zmniejszyłby się zapas funtów. Jeśli jednak Wielka Brytania miałaby ujemny bilans płatniczy z Holandią, to kupując za funty guldeny, zasiliłaby MFW w funty. Zakładając, z kolei, że Holandia miałaby ujemny bilans handlowy z Francją i za guldeny holenderskie zakupiłaby franki, proporcje między tymi trzema walutami uległyby poprawie, a w krańcowym przypadku mogłyby wrócić do stany wyjściowego.
Ocena działania systemu z Bretton Woods
system z Bretton Woods skonstruowany został pod kątem potrzeb gospodarki Stanów Zjednoczonych, zaraz po zakończeniu II wojny światowej, a także z chęci uniknięcie wydarzeń, jakie miały miejsce w latach trzydziestych;
przyczynił się do intensyfikacji międzynarodowych powiązań handlowych;
zapewniał on gospodarce światowej pieniądz międzynarodowy, tj. dolar amerykański;
zapewnił stabilność kursów walutowych;
słabość systemu z Bretton Woods wynikała z niezapewnienia odpowiedniej podaży płynności międzynarodowej oraz skutecznych i neutralnych wobec równowagi wewnętrznej środków przywracania równowagi płatniczej.
Współczesny międzynarodowy system walutowy
Przesłanki powstania systemu wielodewizowego:
słabości systemu z Bretton Woods;
upłynnienie kursów walut najważniejszych uczestników msw umożliwiło przełożenie na system walutowy procesów, jakie zachodziły w gospodarce światowej od lat sześćdziesiątych, tj. spadek znaczenia walut anglosaskich oraz usankcjonowanie wzrostu prestiżu marki niemieckiej i jena japońskiego;
przekonanie, że rynek będzie najlepszym arbitrem w ustalaniu wzajemnych parytetów kursów walut.
Okresy w funkcjonowaniu systemu wielodewizowego:
Trwający od roku 1973 do drugiej połowy lat osiemdziesiątych (dalsza erozja znaczenia walut anglosaskich).
Trwający od początku lat dziewięćdziesiątych do dnia dzisiejszego (stopniowe odwrócenie tendencji z poprzedniego okresu, tj. wzrost znaczenia waluty amerykańskiej i do pewnego stopnia także waluty brytyjskiej).
Charakterystyka i funkcjonowanie systemu wielodewizowego
system wielodewizwowy nie stawiał w uprzywilejowanej pozycji żadnej z walut msw;
w sytuacji ostrego wstrząsu podażowego (kryzys naftowy po koniec 1973 r.) priorytetem władz monetarnych poszczególnych krajów stała się równowaga wewnętrzna, wprowadzenie kursów zmiennych miało ułatwić zwalczanie skutków tego zjawiska;
zmiana podejścia do wymienialności walut; w myśl tradycyjnego podejścia liberalizacja dewizowa powinna zostać poprzedzona ustabilizowaniem gospodarki osiągnięciem przez nią odpowiedniej siły, nowe podejście - liberalizacja dewizowa stała się narzędziem do osiągania stabilnej gospodarki;
brak entuzjazmu dla nowego podejścia ze strony krajów EWG, ograniczenia dewizowe stanowiły istotne narzędzie koordynacji polityki pieniężnej tych krajów; oraz krajów rozwijających się z powodu obawy przed odpływem kapitały, nauki z przeszłości związane z szokami naftowymi;
przełom w tradycyjnym podejściu do wymienialności nastąpił w latach osiemdziesiątych (szybki postęp technologiczny, globalizacja rynków finansowych powodowały, że istniejące ograniczenia można było łatwo ominąć, w rezultacie kontrola kapitału krótkoterminowego stała się mniej skuteczna, ponadto zmiana percepcji ograniczeń, uniemożliwiały one pełne zdyskontowanie korzyści z wymiany międzynarodowej);
zmiana podejścia do problemu wymienialności ułatwiła rozwiązanie problemu braku płynności, w jakim znalazła się gospodarka światowa na wskutek kryzysu zadłużeniowego (1982 r.);
zamiast oczekiwanego ustabilizowania kursów walutowych, w pierwszym okresie systemu wielodewizowego doszło do największych w historii msw wahań, amplituda wahań często przekraczała 100%;
szeroka amplituda wahań zmusiła władze monetarne krajów najwyżej rozwiniętych do współpracy, przykładem jest porozumienie Plaza Agreement z września 1985 r. krajów G-7 i dewaluacja kursu dolara na przełomie 1985/85 r. o ok. 25%, następnie porozumienie w Luwrze w lutym 1987 r. i wprowadzenie przedziałów kursowych, w których waluty głównych walut mogły fluktuować;
niechęć do skoordynowanych interwencji walutowych ze względu na wysoki ich koszt i słaba skuteczność;
tendencje do regionalizacji we współczesnym msw, współpraca walutowa UE, funkcjonowanie strefy dolara amerykańskiego, a może w przyszłości jena japońskiego;
|
