"Dom zawsze ustępować powinien krajowi" - ocena treści cytatu w kontekście postaw bohaterów pierwszej politycznej komedii polskiej. Cechy gatunku.
Okres obrad Sejmu Czteroletniego był czasem żywej agitacji politycznej, w której b 646i821g rała udział nie tylko prasa, ale i literatura. Doskonałym przykładem może być tutaj "Powrót posła" - pierwsza komedia polityczna pióra Juliana Ursyna Niemcewicza. Dzieło to powstało pod naciskiem chwili, kiedy ważyły się w Polsce losy działań reformatorskich określonych przez stan obrad sejmowych. Tak więc celem komedii była przede wszystkim chęć przyczynienia się do pogodzenia przedsięwzięć obozu reform, chęć wpłynięcia na przebieg reform w pożądanym kierunku. Zadanie "Powrotu posła" to także oddziaływać na nowo wybranych posłów, ugruntowując tym samym ich postawę w sprawach reformy. Wysoka kultura polityczna Niemcewicza, doskonała znajomość wielu środowisk, jak również skłonność do prześmiewczej satyry pozwoliły autorowi głęboko wniknąć w problem i uczyniły z komedii wspaniałe dzieło polityczne i komediowe.
Utwór jest w gruncie rzeczy zestawieniem poglądów dwu ówczesnych stronnictw politycznych i oceną ich reprezentantów. Bohaterowie komedii to typowe postacie czarno-białe, złe lub dobre, pochwalane bądź krytykowane. Do postaw aprobowanych zaliczają się wszyscy zwolennicy stronnictwa patriotycznego reprezentowanego w lekturze przez Podkomorzego, jego żonę oraz Walerego. Postaciami zaś negatywnymi są m.in. Starosta, Szarmantcki oraz Starościna będący reprezentantami stronnictwa konserwatywnego. Analizując cechy poszczególnych bohaterów, a w szczególności Podkomorzego i Starosty, można jednoznacznie odczytać zamysły autora.
Podkomorzy i jego żona są idealnymi wzorcami oświeceniowej społeczności szlacheckiej. Z radością i dumą zadowalają się swą niewielką majętnością nadaną przodkom w przeszłości za zasługi rycerskie. Sam Podkomorzy to żarliwy propagator idei rycerskich - przekazuje on swemu synowi wartości i zasady dobrego postępowania. Oboje z żoną cenią i propagują ziemiański i chrześcijański model gospodarzenia, polegający na zbrataniu się z poddanymi, opiece nad chłopami, nawet wyrzeczeniu się własnych korzyści kosztem uwolnienia poddanych od pańszczyzny. Podkomorzy to typowy reformator. Krytykuje on niechlubną przeszłość Polski, a przede wszystkim anarchię symbolizowaną przez liberum veto, ostro ocenia również obyczaje polskiego szlachetki - jego zatratę kultury, zacofanie, brak moralności. Podkomorzy także nie szczędzi krytyki kosmopolityzmowi polskiej szlachty, przejmującej bezkrytycznie zagraniczną modę i francuski model wychowania. Bohater owym wadom ówczesnej szlachty przeciwstawia model nowego, oświeceniowego szlachcica, prawdziwego Polaka, dla którego najwyższą wartością jest ojczyzna i interesy państwa. Podkomorzy nie przejawia skłonności do pomnażania majątku drogą szachrajstw, bójek, sporów, uchyla się on z całym zdecydowaniem od tych metod, nie wykorzystując nawet możliwości, jakie daje mu piastowany przezeń urząd. Jak widać Podkomorzy jest propagatorem dobrze pojętej polskości, prostoty, szlachetności, czystości duchowej i patriotyzmu, jest postacią symbolizującą wyższość interesów ojczyzny nad własnymi korzyściami.
Przeciwieństwem Podkomorzego jest postać Starosty Gadulskiego - zagorzałego konserwatysty przeciwnego wszelkim nowinkom politycznym. Starosta to zwolennik anarchii, "świętych praw własności", źle pojętej wolności szlacheckiej, której symbolem jest liberum veto, konfederacja, wolna elekcja, obca interwencja. W planowanych reformach upartuje on jedynie gwałt i grabież dotychczasowych przywilejów, o które szlachta walczyła przez tyle wieków. Zarzuty i argumenty Starosty zdają się być niedorzeczne tym bardziej, że brak im jakiegokolwiek wykształcenia i realizmu politycznego. Bohater w chwili tak ważnej dla kraju pragnie przymierzy z dalekimi krajami, pochwalając jednocześnie czasy saskie, kiedy to "dobrze się żyło" a szlachta trawiła czas na "tańcach, hulankach i swawolach, popuszczając co i raz pasa". Z wypowiedzi Starosty przebija typowo egoistyczny pogląd na świat - ponad dobro ojczyzny lub choćby rodziny wskazuje on na własne interesy. Starosta gotów jest złamać życie i szczęście jedynaczki, by nie uszczuplić własnego majątku, gotów jest z osobistego materialnego interesu zawrzeć drugie małżeństwo. W sprawach publicznych Gadulski, choć piastował stanowisko starosty, deputata do trybunału, posła, nie kierował się żadnymi zasadami poza prawem do jak największej korzyści dla siebie. Widać więc, że postać Starosty symbolizująca prywatę jest wyraźnie skarykaturowana i ośmieszona przez autora, który nadał jej rysy negatywne. Równie niekorzystnie przedstawił autor dwie kolejne postacie, mianowicie Starościnę oraz Szarmatnckiego. Starościna to typowa "żona modna", rozlubowana w sztuce i cudzoziemszczyźnie i odgradzająca się od rzeczywistości. Podobnie kochanek Szarmantcki - półpanek, fircyk, woli trwonić fortunę ojca, prowadzić pasożytniczy tryb życia niż zająć się sprawami kraju, które w gruncie rzeczy są dla niego abstrakcją.
Tak więc "Powrót posła" jest bezpośrednim starciem dwu kontrastowych autorytetów, doskonałą ich przedstawieniem. Niemcewicz wyraźnie pochwala Podkomorzego, ostro krytykując jednocześnie Starostę. Jednoznaczna ocena dwu stronnictw i reprezentowanych przez nich wartości (interesy państwa i własne korzyści) zgodna jest z cytatem i mottem utworu: "Dom zawsze ustępować powinien krajowi". Taka konstrukcja właśnie miała być swoistym apelem do opinii publicznej ówczesnych czasów.
Komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej treści, obfitującej w wydarzenia akcji i szczęśliwym zakończeniu; wprowadzał elementy komizmu, niekiedy także karykatury, satyry i groteski, mając na celu wywołanie śmiechu widza. Cechy komedii (komedia oświeceniowa): zachowanie jedności czasu, miejsca i akcji hasło "śmiejąc się poprawiać obyczaje", wyrażenie tez psychologicznych, moralnych, obyczajowych, społecznych schematyczne ujęcie postaci, uproszczenie ich charakteru, połączenie bohaterów w kontrastowe pary ukazanie charakterystycznych cech człowieka podkreślone często przez nazwisko (Gadulski) komizm sytuacyjny, komizm postaciowy, parodia językowa ukazywanie kontrastu między postaciami negatywnymi a pozytywnymi.
|
